Gurjak aýy

GURJAK AÝY

Şeýle däldigine garamazdan, kartalarda Ýewropa nämüçun dünýäniñ merkezinde ýaly görkezilýär.
Şeýle däldigine garamazdan, kartalarda Ýewropa nämüçin bimöçber şekilde uly görkezilýär?
"Alynky", "Orta", "Uzak Gündogar" ýaly geografik atlar nämüçin Ýewropanyñ ornuna-perswektiwasyna görä kesgitlenýär?
Mediýa bolsun, taryh bolsun, tapawudy ýok, Ýewropanyñ ýazanlary nämüçin hakykat deregne kabul edilýär.
Hawa: Ýewropa-merkezli garaýyş özüni dünýä taryhynyñ çeşmesi hasap edýär.
Bilşimiz ýaly bu - hekemligi-diýdimzorlugy, zorlugy maksat edinen, hiç bir babatda uniwersal bolmadyk modern mifdir aslynda...
Hepdäniñ ahyrynda dost-ýarlarym bilen gürrüñleşip otyrkak, gürrüñ "kimler diktator?" soragyna geldi. Bir tanşym gülümsiräp "ýöne sen Stalini gowy görýäñ-ä" diýdi.
Meñ özüm-ä taryha "gowy görüp-görmezlik" duýguçyllygy bilen garamok, özümi badyhowalygyñ ýeline aldyramok. Galyberse-de, galyplaşdyrylyp öwredilýän zatlara ynanamok, rasionallygyñ tarapynda.
"Staliniñ diktatordygyny haýsy çeşmelerden öwrendiñiz" diýip soradym. Ýazyp oturmagyñ hajaty ýok, çeşme belli - Günbatar!
"Stalin Ikinji jahan urşy başlan gününden gutaran gününe çenli ABŞ bilen bir hatarda külli Ýewropada beýik gahryman saýylýarka, "Sowuk uruşyñ" başlamagy bilen Ýewropa merkezli garaýyş tarapyndan nämüçin diktator yglan edildi?"
Häzir men bu tema girmekçi däl. Staliniñ bir sözi bar: "Mazaryma isledigiñizçe zir-zibil döküp bilersiñiz, wagtyñ ýeli olaryñ hemmesini bir ýerlere syryp-süpürip äkider!"
Girişi uzatdym, esasy gürrüñe geleýin:

• KOWBOÝ ÝALANY

Soñky günlerde gözüme "gurjak aýyjyklar" ilýär! Witrinalarda, çagajyklaryñ elinde ony görýärin.
Allah-allah... Gurjak aýyjyklar aýratynam segseninji ýyllaryñ ortasynda ýoñ bolupdy. Çagalara hökmany suratda gurjak aýy sowgat edilerdi...
Anželina Žoli, Kewin Speýsi ýaly meşhur amerikan aktýorlaryny hasaba-da almalyñ, ABŞ-nyñ prezidentleri B.Klinton, J.Buş, B.Obama, D.Tramp dagy gurjak aýyly surata düşüpdiler.
Ýeri, gurjak aýy şu günlerde nämüçin gözüme ilip durýarka? Düşünje döretmekde saýlap-seçme duýduryşynyñ sebäbini ahyryn tapdym:
Tomsuñ başynda Alew Alatlynyñ "Jenaýatyñ şärikdeşi Golliwud" ("Suç Ortağı Hollywood") kitabyny okadym. Gurjak aýynyñ bütin dünýäde tanalýan ady bolan “Teddy Bear” hekaýatyny öwrendim. “Teddy” ady bilen tanalýan Teodor Ruzwelt (1858-1919) sekiz ýyllap ABŞ-nyñ Prezidenti boldy. Onuñ "uly gürzi" diýlen gödek daşary syýasaty barada ýazjak bolamok. Gürrüñimiz gurjak aýy hakda!
Ruzwelt Dakota ştatynyñ öri meýdanlarynda padymanlyk (sygyr çopany) edýän kowboýlaryñ biridi.
Uzak wagtlap amerikan medeniýetinde kowboýlara "biperwaý, zalym, ar alyjy, küpürbaz (agzy hapa)" hökmünde garalýardy. At-abraýlary pesdi, "kowboý" sözi adamy masgaralamak üçin ulanylardy.
XX asyra gelinende eýýäm kowboýlar Golliwudyñ kinofilmleri arkaly meşhurlygyñ çürbaşyna çykaryldy: Ýabany Günbataryñ gahrymanlary!
Türkiýede-de uzak wagtlap bili sapançaly kowboý eşigi oglanjyklara berilýän iñ gowy sowgatlaryñ biridi. Meniñ özümiñ başlangyç mekdebe kowboý eşigini geýip gidenim ýadyma düşýär.
Geleliñ, kowboý Teddiniñ artykmaçlygyna:

• PARAHATÇYLYK BAÝRAGY

1909-njy ýyl. "Ahlaklygyñ beýik nusgasy" hökmünde tanalýan Ruzwelt Keniýa, Kongo, Sudan ýurtlaryna gezelenje çykdy. Ak kerkburun, pil, suw aýgyry ýaly jemi 11 müñ 397 haýwanyñ ganyna galdy!
Afrikadan gaýdyşyn 1906-njy ýylda özüne berlen Nobeliñ Parahatçylyk boýunça berilýän baýragynyñ puluny almak üçin Norwegiýa gitdi!
Jeñbaz amerikan imperializminiñ belli prezidentlerinden bolan Ruzwelt göýä Russiýa-Ýaponiýa urşuny soñlandyrandygy üçin bu baýragy almaga hak gazandy!
Dowam edeýin:
Prezident Ruzwelt Missisipi bilen Luiziana ştatlarynyñ arasyndaky araçäk oñşuksyzlygyny çözmek üçin sebite gidende awa çykdy. Gowy aýy tapman zeýrenip durka, onuñ ýanyndakylar bir kiçijik aýy çagasyny tapyp, agaja dañyp goýdular, "prezident gelsin, awlasyn!"
Ruzwelt aýy çagajygynyñ agaja dañlyp goýlandygyny görüp, gahary geldi: "derrew aýyny goýberiñ, men dañylgy duran haýwany atmaryn!"
Hawa-la, kowboý diýeniñ ýarag ulanmagyñ ussadydygyny, hiç bir jandary arkasyndan urjak derejede pes däldigini görkezmelidi!
Bu waka "Washington Post" gazetinde bir karikaturada şekillendi welin, Morris Miçtom aýaly Rozadan plýuş materialyndan aýy ýasamagy haýyş etdi we bu gurjak aýyny Bruklinde ýöredýän dükanynyñ witrinasynda goýdy.
Gurjak aýa bolan gyzyklanma artdy welin, Ak Tama iberip, Ruzweltden oña at dakmagy haýyş etdi. Ruzwelt aýa “Teddy Bear” ("Aýy Teddi") adyny goýdy!
Şu gün... Simpatiýanyñ çeşmesi bolan mymyjak tüýli gurjak aýyjyklary göreniñizde, göz öñüñize atylmak üçin agaja dañlyp goýlan aýy gelýärmi? Muny köpiñiz bilýänäm dälsiñiz...
Ýeri, kowboý amerikan prezidentleri hakda näme bilýärsiñiz? "Jenaýatyñ şärikdeşi Golliwud" kitaby size näme görkezen bolsa şony!
Hawa, hawa, "Stalin diktatordy".
Ýewropa merkezli garaýyş näme görkezen bolsa şony öñe sürýär käbirleri!

Soner ÝALÇYN.