Her netijäniñ bir başlangyjy bar

HER NETIJÄNIÑ BIR BAŞLANGYJY BAR

Turuwbaşdan käbir taryhy maglumatlaryñ üstünde durup geçeýin.
Soñra berjek soragymy orta ataýyyn.
1839-njy ýyl.
"Tanzimat" kanunynyñ kabul edilmegi osmanly döwlet apparatyndaky ermenileriñ sanyny ep-esli derejede köpeltdi.
Ýigrimi dokuz paşa (general), ýigrimi iki ministr, otuz üç deputat, ýedi ilçi, on bir baş konsul we geñeş agzalary, häkimler ýaly kyrk bir sany ýokary ýolbaşçy wezipelerinde ermeniler oturdy. Osmanly döwleti pul çykarýan kärhanalaryny Mihren we Bogos doganlardan bäri ermeniler ýöretdi.
Geleliñ 1908-nji ýyla:
Şol ýylyñ iýul ynkylaby (Ikinji meşrutyýet) osmanly raýatlarynyñ agzyny birikdirmägi maksat edindi. 1915-nji ýylyñ ermeni deportasiýasyna çenli entek ýedi ýyl bardy.
Dartgynly geçen şol ýyllaryñ osmanly döwlet apparatyndaky ermenileriñ adyny ýatlap geçeliñ. Ministrlerden:

- Ogannes Sarkiz;
- Gabriel Noradunkýan;
- Garabet Artin;
- Kirkor Sinapýan;
- Bedros Hallaçýan;
- Oskan Mardikýan;
- Stanbulýan ependi.

Osmanlynyñ ýerlerdäki ýerli häkimiýetlerinde-de ermeniler azlyk etmändir:

- Marşal Ogannes Kuýumjuýan;
- Awraam Erenýan;
- Manuk Azarýan...

Deputatlardan:

- Agop Babikýan (Tekirdag);
- Kegam Dergarabedýan (Muş);
- Karakin Pastyrmajyýan (Erzurum);
- Wahan Papazýan (Wan);
- Artin Boşgezenýan (Halap);
- Krikor Zohrep (Stambul);
- Bedros Hallaçyan (Stambul);
- Karabet Tomaýan (Kaýseri);
- Nazaret Dagawarýan (Siwas)…

Ilçilerden:

- Dikran Aleksanýan (Brýussel);
- Yetwart Zohrab (London);
- Dikran Tıngır (Berlin);
- Garabet Artin Dawid (Berlin-Wena);
- Ogannes Kuýumjuýan (Rim)…

Elbetde, siziñ häzir “Osmanly ümmülmez bir imperiýady, bolmanam olarda her halkyñ wekili döwlet dolandyryş işlerinde işlär!” diýmegiñiz mümkin.
Eger şeýle bolýan bolsa... Şu aşakdaky maglumatlary munuñ gapdalyna goşalyñ. Goý, sizem ermenilere haýsy şertlerde bu wezipeleriñ berilendigine akyl ýetiriñ:

■ Pitne

1877-1878-nji ýyldaky Osmanly-Russiýa urşundan soñ ermeni bandalary osmanlylar üçin syýasy howpa öwrülip başlady.
1890-njy ýylyñ 20-nji iýunynda Erzurumda, 15-nji iýulynda Stambulyñ Kumkapy raýonynda topalañ turuzdylar. On adam wepat boldy. Soltan Abdylhamyt II geçirimlilik edip ýörite günä geçişlik kabul etdi: ýetmiş alty ermeniniñ günäsini bagyşlady.
Ermeniler şonda-da dek ýatmady: Kaýseride, Ýozgatda, Çorumda we Merzifonda 1892-1893-njy ýyllarda birgiden haý-haýly wakalar ýüze çykdy. 1894-njy ýylda Sason-Batmanda, Diýarbekırde we Zeýtunda topalañ turuzdylar.
Ýewropa döwletleriniñ Osmanlyny okkupirlemegine kömekçi güýç hökmünde döredilen "Taşnak" bandasy 1896-njy ýylyñ 26-njy awgustynda Stambulda topalañ turuzdy. Şäheriñ çar künjünde bombaly hüjümleri gurnap, parahat ilatyñ depesinde ot sowurdylar. Hususanam asudalygy goraýan jemgyýetçilik punktlarynyñ (опорный пункт) üstüne ýaragly çozuşlary gurnadylar. Jemgyýetçilik tertip-düzgünine jogap berýän gullukçylary (Nyzamyýe esgerleri) öldürdiler. Munuñ bilenem çäklenmän:
Osmanly bankyna çozup 157 adamy girewne aldylar. Banky partlatma bilen şantaž etdiler. Günbatarly döwletleriñ araçylyk etmegi bilen olaryñ talaplary kabul edildi we bir gämide Marsele gitmelerine rugsat berildi!
Otuz üç ýyllyk häkimiýeti döwründe şahsy baýlygyny we döwlet gaznasyny ermenilere bagyşlan Soltan Abdylhamyt II-ä 1905-nji ýylyñ 21-nji iýulynda kast edilşik gurnadylar, şol teraktda ýigrimi alty adamyñ ganyna galdylar.
Gepi uzaldyp oturmalyñ... Ermeniler 1882-1909-njy ýyllarda Wan, Diwrigi, Trabzon, Egin, Akhisar, Erzinjan, Gümüşhana, Baýburt, Maraş, Urfa, Malatýa, Harput, Arapkir, Antep, Muş, Adana ýaly kyrka golaý şäherde topalañ turuzdylar…

■ Ermeni ýazylganlygy

Ittihatçylar (osmanly goşunynda dörän reformist ýaş türk ofiserleri) ermeni problemasyny çözmek üçin "ýazylganlyga" ýol berdiler! Hawa, hut şeýle...
Angliýanyñ, Fransiýanyñ, Germaniýanyñ, Russiýanyñ saýlap-seçen gelmişek häkimleriniñ eli geldi: Wan, Bitlis, Harput ee Diýarbekir üçin norweg goşunyndan Nikolaý Hoff; Trabzon, Erzurum, Siwas üçin Gündogar Hindistan koloniýasyndan gollandiýaly polkownik Louiş Westenek!
Ittihatçylar "Taşnak" bandasynyñ kongresine ýörite delegasiýa ugradyp "ýazylganlygy" dowam etdirdi. Birinji jahan urşy turansoñam olaryñ ermeniler bolan garaýşy üýtgemedi. 20-45 ýaş aralykdaky ermeniler harby gulluga alyndy. Yzyndanam goşuny ýerleşdirme işlerinde (päleçilikde) ulanmak üçin 15-20, 45-60 ýaş aralykdakylar hem goşuna alyndy.
Osmanly ermenleri hemişe özlerine ygrarly millet hasaplady, özüne wepaly dost, ynamdar ýaran saýdy.
Emma...
1915-nji ýylyñ 10-njy ýanwaryndaky Sarygamyş tragediýasy we rus goşunynyñ Gündogar Anadola girmegi öwezini dolup bolmajak ýitgilere getirdi. Ermeniler türk esgerleriniñ syrtyndan urmaga we türk obalaryna çozuş etmäge başladylar.
Osmanly ilkinji öñüni alyş çäresi hökmünde 1915-nji ýylyñ fewralynda ermenileri ýaragsyzlandyrdy. Suw señrikden agypdy, 1915-nji ýylyñ 19-njy aprel Wan topalañy turdy. Topalañyñ soñunda ruslar şäheri basyp aldylar. Bitlisde-de şeýle ýagdaý gaýtalandy...
Şol ýylyñ 24-nji aprelinde Dahiliýe naziri (Içeri işler ministri) Talat paşa ermeni komitetleriniñ ştablarynyñ ýapylmagy we öñbaşçylarynyñ tussag edilmegi barada buýruk çykardy. Stambulda ýaşaýan 77 müñ 733 ermeniden 2 müñ 345-i Anadola sürgün edildi…
Ermeni çozuşlary durar ýerde durmansoñ (nemes baş komanduýuşiliginiñ hem basyşy bilen) Osmanly apparaty 1915-nji ýylyñ 27-nji maýynda "Deportasiýa hakyndaky" (“Tehcir Kanunu”) kanuny kabul etdi. (Uruşdan soñ sürgün edilen ermenileriñ öýlerine dolanmagyna rugsat berýän kararnama 1918-nji ýylyñ 18-nji oktýabrynda çap edildi).
Geleliñ gürrüñimiziñ netijesine:
Aradan şunça ýyl geçensoñ şuña meñzeş oýunlar hut häzir kürt gardaşlarymyzyñ üstünden oýnalmaýarmy näme? Soragym şudur…
24-nji aprele şu nukdaýnazar bilenem seredip görüñ.

Soner ÝALÇYN.

24.04.2020 ý, "SÖZCÜ" gazeti.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.