Seljuk-türkmen esgerleriniñ Anadoludaky ilkinji gonamçylygynyñ syry: "Jennet çukury"

SELJUK-TÜRKMEN ESGERLERINIÑ ANADOLUDAKY ILKINJI GONAMÇYLYGYNYÑ SYRY: "JENNET ÇUKURY"

Häzirki Türkiýäniñ Konýa şäheriniñ Musalla gonamçylygynda Malazgirt söweşinden öñ Beýik Seljuk imperiýasynyñ hökümdary Soltan Alp Arslanyñ esasy goşunyñ öñünden Anadola iberen goşun birlikleriniñ wizantiýalylar tarapyndan uçdantutma şehit edilip, meýitleriniñ atylan çukury bar...

Şehit gany siñen bu syrly çöketlige häzir "Jennet çukury" diýilýär. Anadoly Seljuk-türkmen döwletiniñ taryhy boýunça ylmy-barlag işlerini alyp barýan taryhçy Muhammet Aly Orak, seljuk esgerleriniñ şehit edilenden soñ wizantiýaly esgerler tarapyndan şol wagt suwdan doly bolan çukura atylandyklaryny aýtdy.
"Türkmenlere Anadolynyñ derwezesini açan ýeñiş" diýilýän Malazgirt söweşi 1071-nji ýylyñ 26-njy awgustynda Alp Arslan tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän türkmen goşuny bilen Wizantiýanyñ goşunynyñ arasynda bolup geçip, söweş türkmenleriñ hasabyna tamamlanypdy.
Konýanyñ Musalla gonamçylygyndaky we beýleki guburlara garanda çukur görnüşinde bolan köpçülikleýin jaýlanan bu mazaryñ ýerleşýän ýeri Malazgirt söweşinden öñ Konýa çenli gelen türkmen goşunynyñ şehit edilip, jesetleriniñ atylan ýeridir. "Jennet çukury" diýilýän bu giñ meýdanda 2006-njy ýyldan soñ adam jaýlanmasy bes edildi. Ol ýerde Konýa şäher häkimligi tarapyndan "Jennet çukury" atly tanadyjy ýazgy asylyp goýuldy.
Anadolynyñ ilkinji köpçülikleýin jaýlanan "Jennet çukury" mazarystanlygynda birnäçe taryhy gymmaty bolan mazar daşlary we görlahatlar bar.

• Seljuk şehitleri suwly çukura atylypdyr...

Taryhçy Muhammet Aly Oragyñ aýtmagyna görä, "Jennet çukurynda" ýatan türkmen şehitleri Malazgirtden öñ Anadola gelýärler we wizantiýalylar bilen çaknyşýarlar. Söweşde şehit bolan seljuk esgerleri şol döwür içi suw bilen doly çöketlige atylypdyr.

• Suwly guýa Zemzem suwy garyşdyrylypdyr...

Ol meýdanyñ soñra "Jennet çukury" diýip at alandygyny aýdýan Aly Orak ýüz ýyl mundan öñki çeşmeleri yzarlanda, bu ada duş gelmändigini belläp, şeýle diýdi:
"Bu ýer boýunça şeýleräk bir maglumat bar: Gutulmyş ogly Süleýmanşa şu ýerde guýy gazdyrýar. Şol guýy hem adamlary agyz suwy bilen üpjün edipdir. "Zemzem garyşdyrma" diýen wakadan hem söz açylýar. Mekgä gidip haj parzyny berjaý edip gelen hajylar ilkinji türkmen şehitleriniñ ýatan ýeri bolandygy sebäpli bu ýerde gazdyrylan guýa ýanlarynda alyp gelen zemzem suwundan suw goşup, guýynyñ zemzem düzümli suwuny köpeldipdirler. Wakanyñ geñ ýeri şu: ýakyn taryhyñ belli taryhçylarynda, hatda Ybraýym Hakgy Konýalynyñ işlerinde-de "Jennet çukury" diýen söz agzalmaýar. Çöketligiñ "Jennet çukury" diýip at almasy soñky döwürde bolan bolmaly. Çünki 100 ýyl mundan öñem şeýle ada - maglumata gabat gelinenok".

• Bu ýerem edil Ahlat ýaly möhüm ýer

Konýanyñ Anadoly Seljuk döwletiniñ paýtagty bolandygyny ýatladýan taryhçy Muhammet Aly Orak, hut şu sebäpli-de "Jennet çukury" çöketliginuñ Bitlisuñ Ahlat raýonyndaky Seljuk gonamçylygy ýaly möhüm ähmiýetli ýerdigine ünsi çekýär.
Gazuw-agtaryş işleri geçirilse, birnäçe gymmatly taryhy tapyndylaryñ orta çykma mümkinçiliginiñ bardygyny aýdýan Aly Orak şeýle diýýär: "Jennet çukurynyñ" gündogarynda Syrajeddin Urmewiniñ kümmedi bar. Urmewi XIII asyrda ýaşap geçen kazy. Bu kazynyñ kümmediniñ bärdedigi birnäçe taryhy çeşmede agzalýar. Bu ýerde çynlakaý barlaglar geçirilse, seljuklaryñ mazar otaglary orta çykar. Tehnologiýanyñ kömegi bilenem bu otaglary anyklamak mümkinçiligi bar. Çöketlikde sanardan kän ýazgyly we bezegli seljuk mazar daşlary, görlahatlar bar. Emma biziñ görýänlerimizden has köpi gumuñ aşagynda galypdyr. Bärdäki görlahatlar we mazar daşlary çykarylsa seljuklaryñ taryhy boýunça ençeme maglumatlary edinip bileris. Soñky asyrda bu çöketlik "Jennet çukury" diýen at bilen köp dile düşýär. Bu ýer seljuklaryñ Ahlatdaky gonamçylygy ýaly möhüm taryhy ýerdir. Çünki bäri Anadoly Seljuk-türkmen döwletiniñ paýtagtydyr. Bu şäher birgiden alymyñ, aryfyñ, intellektual we sungat adamlarynyñ ýaşan şäheridir".

Hasan DÖNMEZ,
Konýa, (DHA).