Çingiz hana we mongollara degişli üç taryhy syr

ÇINGIZ HANA WE MONGOLLARA DEGIŞLI ÜÇ TARYHY SYR

• Alymlar Çingiz hanyñ ölüminiñ syryny açmaga synanyşýar: "Ölüm sebäbi hanjar urgusy-da däl, awy-da däl"

Alymlaryñ aýtmagyna görä, Çingiz hanyñ maşgalasyna we tarapdarlaryna ölüm sebäbini syr kimin saklamak buýrulypdyr.
Çingiz hanyñ ölüminden soñ mongol imperiýasy taryhyñ il uly territoriýasyna eýe imperiýasyna öwrüldi ("ArtScience" muzeýi)

Alymlar dünýä belli mongol hökümdary Çingiz hanyñ ölüm sebäbini ahyrsoñunda anyklandyklaryny pikir edýär. Täze geçirilen barlaglara görä, Mongol imperiýasynyñ düýbüni tutujy hyýarjymakly garahassalyk (бубонная чума) keselinden ölen bolmagy mümkin.
1162-nji ýylda "altyn şejere" diýlip atlandyrylan Börçigin boýunda dünýä inen Çingiz han 1206-njy ýylda Mongol imperiýasyny esaslandyrdy. 1227-nji ýylda aradan çykanda, onuñ guran imperiýasy Rim imperiýasyndan 2,5 esse uludy. Genetiki mirasy-da şolar ýaly derejede uludy welin, 2003-nji ýylda geçirilen bir ylmy barlagyñ netijesi, dünýädãki her 200 erkekden biriniñ Çingiz hanyñ neslinden bolmagynyñ mümkindigini öñe sürdi.
Beýleki bir ýandan şolar ýaly meşhurlygyna garamazdan, Çingiz hanyñ ölümi häzire çenli syrlylygyna galdy. Barlagçylaryñ aýtmagyna görä, hökümdar 20 ýyldan gowrak wagtlap Günbatar Si Sýa bilen uruşynyñ möhüm sepgidinde ölendigi üçin şol döwür Çingiz hanyñ maşgalasyna we tarapdarlaryna ölümiñ sebäbini syr kimin saklamak buýrulypdyr.
Şeýlelikde, Çingiz hanyñ abraýyny galdyrmak islän ýakynlary ýa-da onuñ adyny zaýalamak islän duşmanlary ölümine degişli birgiden toslama hekaýatlary aýtmaga başlapdyr. Bularyñ arasynda hanjarlanma, atdan ýykylma, okdan ýaralanma ýa-a gany köp akma ýaly birgiden çaklamalar bar.

• "Hökümdarlaryñ ölümi rowaýatlar bilen bezelýär"

Infeksion keseller boýunça Halkara guramasynyñ çap eden täze ylmy işinde şeýle rowaýatlaryñ hökümdaryñ aradan çykmagyndan kän wagt geçensoñ orta atylandygy aýdylýar.
Awstraliýadaky Flinders uniwersitetinden paleatolog we ylmy işiñ şärikdeş awtory Françesko Galassi "Uly Hytaýyñ patyşalarynyñ we imperatorlarynyñ ölümleri köplenç rowaýatlar bilen bulam-bujar edilýär" diýdi we sözüni üstüni ýetirdi:
- Ýokanç keseller ýaly giñden ýaýran ýagdaýlary pikir etmek has göwnemakul, ýöne şeýle aýratyn adamlara heýjan beriji, adatdan daşary ölüm sebäpleri ýöñkelýär. Emma umuman alanda by rowaýatlary tassyklap biljek ýeterlik subutnama ýok.
Ylmy işiñ ýene bir awtory Wenpeng Ýu hem Çingiz hanyñ ölende güýç-kuwwatynyñ ýerinde bolandygyny, garamagyndakylaryñ ony juda sylandygyny we gowy seredilendigini aýdýar:
- Şonuñ üçin onuñ haýsydyr bir syýasy maksatly kast edilşik ýa-da zäherlenme ýoly bilen ölmegi o diýen mümkin däl.

• Hökümdary öldürendigi çaklanylýan kesel garahassalykmy ýa tif?

Ylmy işi alyp baran barlagçylar Ming dinastiýasy döwründe taýýarlanan "Ýuanyñ taryhy" atly taryhy işi öwrendiler. Taryhy çeşmede 1227-nji ýylyñ 18-25-nji awgust aralygynda Çingiz hanyñ Günbatar Si Sýa ýurduna soñky ýörişi guranda gyzgynynyñ galandygy, özüni gowy duýmandygy, kesele ýolugan gününden sekiz gün geçensoñam hökümdaryñ ölendigi aýdylýar.
Başky geçirilen barlaglarda hökümdaryñ tif keseline ýolugandygyny öñe sürýärdi. Emma Galassi we onuñ kärdeşleri tif keseliniñ garyn agyrysy we gusma ýaly beýleki tipiki simptomlaryndan söz açylmaýandygyny anyklady.
Munuñ bilen birlikde barlagçylar Çingiz hanyñ ejir çeken keselini anyklamak üçin kliniki alamatlar bilen çäklenip oñmady, şol bir wagtyñ özünde mongol birlikleriniñ we duşmanlarynyñ şol wagtda başdan geçiren kesellerine degişli maglumatlara-da ýüzlendi.
Adelaids uniwersitetinden ylmy işiñ ýene bir awtory Maseý Henneberg "Live Science" ylmy-populýar žurnalyna beren beýanatynda Çingiz handaky simptomlatyñ şol döwürden giñden ýaýran hyýarjymakly garahassalyk bilen gabat gelýändigini anyklandyklaryny aýdýar.
Alymlar Çingiz hanyñ jesediniñ galyndysyny heniz tapmandyklary ücin bular ýaly retrospektiw diagnoz barlaglarynyñ gutulgysyz ýagdaýda bärden gaýdýandygy bilen ylalaşýar. Sebäp diýseñ entek meşhur hökümdaryñ mazarynyñ nirdedigi-de belli däl. Emma Galassi "Şular ýaly bärden gaýtmalar sebäpli ölüm sebäbinden ýüz göterim ynamly bolmasak-da, şeýle senariniñ beýleki çaklamalara garamda has hakykata ýakyn we taryhy taýdan gymmatlydygyny aýdyp bileris" diýýär. Şol uniwersitetde işleýän antropologbwe ylmy işiñ şärikdeş awtory Ýelena Warottiniñ pikiriçe, Çingiz hanyñ ölümi "keselleriñ liderlere ýetirýän täsiriniñ mysaly bolup we taryhyñ akymyny üýtgedip biler".
Soñky pandemiýa ýurt baştutanlarynyñam ýokanç kesellere ýolugyp biljekdigini we ýokanç keseller ýaly tebigy ýagdaýlara garşy tär edip bilmejekdiklerini ýene bir gezek görkezdi.

Penşenbe 04.02.2021 ý.

• Wanda uly açyş: "Çingiz hanyñ agtygynyñ köşgüniñ üstünden bardyk"

Köşgüñ ilhanlylar döwrüne degişlidigi pikir edilýär.
Çingiz han Mongol imperiýasynyñ esaslandyryjysy we ilkinji hökümdarydy ("Anadolu" habarlar gullugy)

Arheologlar topary Türkiýäniñ Wan welaýatynda Çingiz hanyñ agtygy Hulagu han üçin gurlan, bir mahallaryñ ajaýyp köşkleriniñ biriniñ galyndysynyñ üstünden barandyklaryny habar berýär.
Beýleki bir ýandan barlag toparynyñ düzüminde bolmadyk käbir hünärmenler binanyñ Çingiz hana we onuñ maşgalasyna baglanyşdyrmak üçin has köp maglumat gerek boljakdygyny aýdyp, muña seresaply çemeleşmäge çagyrýar.
Hulagy han 1217-nji ýyldan 1265-nji ýyla çenli ýaşan, Ýakyn Gündogardaky harby ýörişlere baştutanlyk eden mongol serkerdesidi.
Aýratynam 1258-nji ýylda Bagdadyñ talanmagy, şäherdäki "Beýtul-Hikmet" diýlip tanalýan uly kitaphananyñ weýran edilmegi we musulmanlaryñ halyfy Mustasymyñ öldürilmegi bilen soñlanan mongol ýörişlerini guramagy bilen giñden tanalýar.
Bir bitewi Mongol imperiýasy Çingiz hanyñ başga bir agtygy Möñke hanyñ ölüminden soñ 1259-njy böleklere bölünipdir we Hulagu hanyñ baştutanlygynda Eýranda has kiçi Mongol imperiýasy gurlupdyr.
Ilhanly döwleti ady berilen bu imperiýanyñ ömri hem gysga bolupdyr we XIV asyryñ başlarynda dargapdyr. Ýakyn Gündogar merkezli bu imperiýanyñ iñ soñky galyndylary-da 1357-nji ýylda ýok edilipdir.
Taryhy maglumatlar sebitde köşgüñ we tomusky paýtagtyñ bolandygyny habar berýär, ýöne bularyñ anyk nirdedigini aýtmaýar.
Wanda tapylan köşgüñ galyndysynyñ gazuw-agtaryş işleri dowam edýär. Emma galyndylaryñ agramly bölegi talanan ýagdaýda.
Mongoliýanyñ Ylymlar Akademiýasynyñ arheology we gazuw-agtaryş toparynyñ agzasy Munkhtulga Rinçinkhorol "Hanyñ köşk kompleksiniñ galyndylary häzir doly weýran bolan ýagdaýda" diýýär.

Munkhtulga Rinçinkhorol

Topar gazuw-agtaryş işleriniñ dowamynda talanandygyna garamazdan üçek keramzitleri, kerpiçleri, üç reñkli keramiki toýun çanaklary, gap-gaç galyndylaryny ýüze çykardy.
Rinçinkhorol käbir üçek keramzitlerinde "s" harpyna meñzeş simwollara gabat gelýändiklerini aýdýar: "Swastika çyzgysy ýa-da tamga" diýilýän şeýle yşaratlar mongol hanlarynyñ güýç simwoly bolupdyr".
Gadymy we orta asyrlarda dürli siwilizasiýalarda dürli swastika çyzgylarynyñ ulanylandyty mälim. Bularyñ bir wersiýasy XX asyrda nemes faşistleru tarapyndanam ulanylypdy.
Rinçinkhorol bu simwollaryñ ulanylan plitalaryna seredip, gazylan köşgüñ Gulagy hana degişlidigi netijesine gelendiklerini aýdýar. Tapyndylar sebutde kuwwatly mongol güýjünden söz açýan taryhy çeşmeler bilen birleşdirilende köşgüñ Ilhanlylar döwrüne degişligini pikirini döretdi.
Gazuw-agtaryş işine Mongoliýadan we Türkiýeden arheologlaryñ gatnaşýandygy aýdylýar. Topar tapyndylaryny we üstünden baran eserleriniñ suratyny heniz ylmy-populýar žurnalda çap etdirmedi.
Beýleki bir ýandan toparyñ düzüminde bolmadyk we tapyndylary daşardan synlap baha beren ABŞ-nyñ Demirgazyk Jorjiýa uniwersitetiniñ Orta Ýewraziýa taryhy boýunça professory Timoti Meý anyk netijä gelmezden öñ has köp maglumat toplamalydygyny öñe sürdi. Emma professir toparyñ çaklamalaryna-da doly garşy çykanok: "Munuñ Hulagunyñ köşhi bolmagy-da mümkin. Gazuw-agtaryş işlerine gatnaşýan alymlar örän dogry aýdybam biler".

Ýekşenbe, 24.07.2022 ý.

• Eräp başlan toprak mongol "mumyýalaryny" ýüze çykarýar

Ylmy-barlagçylar begzada mongollaryñ ýak (ýabany sygyr) süýdi bilen iýmitlenendigini anyklady.
Çingiz hanyñ mongollary bir agza garatmagynyñ yzyndan imperiýa Aziýanyñ Ýuwaş okean kenarlaryndan Gündogar Ýewropa çenli giñedi (Wikimedia Commons)

Gündogar Ýewropanyñ daglarynda permafrost (doñ toprak) klimat üýtgeşmeleri we howanyñ gyzmagy sebäpli eredigisaýy mongollaryñ tebigy ýollardan mumyýalan jesetlerini gün ýüzüne çykarýar.
Täze geçirilen barlaglaryñ birinde Mongoliýanyñ demirgazyk-günbatarynda, Russiýa bilen çäkleşýän Hubsugul oblastynda ýüze çykan gonamçylygyñ galyndylary öwrenildi.
Analizler bu gonamçylygyñ 1206-njy ýylda Mongol imperiýasynyñ gurulan wagtyndan bäri ulanylyp gelnendigini görkezýär. Bu şol bir wagtyñ özünde Çingiz hanyñ ähli mongol taýpalarynyñ hökümdary yglan edilen ýylyna gabat gelýär.
2018-2019-nji ýyllarda permafrostyñ eremegi bilen ýüze çykan gonamçylykda on bir sany mongol begzadasynyñ skletleri tapyldy.
Jesetler gyzgynlygyñ nul gradusdan aşakda bolandygy üçin azyndan 800 ýyl geçendigine garamazdan geñ galdyryjy ýagdaýda gowy saklanyp galypdyr.
Munuñ üsti bilen barlagçylar Mongol imperiýasynyñ aristokratlarynyñ ýaşaýyş-durmuş formasyny we iýmitlenişlerini bilmek üçin galyndylary öwrendi.

• Ýak süýdi bilen iýmitlenipdirler

Öwrenilen gonamçylykda ölüleriñ gymmatbahaly egin-eşikler we goş-golamlar bilen jaýlanandygy anyklandy. Bulam gonamçylykda ýatanlaryñ ýokary sosial statusa eýedikleriniñ bilinmegini üpjün etdi.
ABŞ-nyñ Miçigan uniwersitetiniñ arheologlary bu begzadalaryñ dişleriniñ gabygynda anyklanan proteinleri barlap, haýsy haýwanlaryñ süýdüni içendiklerine çenli anyklap bildi.
"Communications Biology" ylmy-populýar žurnalynda çap edilen maglumatlar mongollaryñ at, goýun, geçi, sygyr, iñ esasysy-da ýak süýdüni içendikleri barada takyk subutnamalary çap etdi.
Tibet sygyry hem diýilýän uzyn tüýli ýaklar häzir Hindistan ýarymadasynda, Tibet platosynda, Demirgazyk Mýanmarda, Ýunnanda, Siçuanda, Mongoliýada, Sibirde ýaşaýar.
Bular iri süñkli, satanlak, garnyndan aşaklygyna uzaýan aşa galyñ we uzyn hamly iri şahly mallar.
Bu haýwanlar Gündogar Ýewraziýanyñ belentliklerinde ýaşaýan adamlaryñ medeniýetinde örän möhüm rol oýnaýar. Şonuñ üçinem arheologlar ýaklara degişli subutnamalary tapmakdan aýratyn lezzet aldylar.
Ylmy işiñ awtorlaryndan Alisiýa Wentreska-Miller "Iñ esasy jeset - "bogtog" diýilýän, berýoza agahynyñ gabygyndan edilen başgap bilen we altyn bäşpenjeli aždarhany suratlandyrýan ýüpek donlar bilen jaýlanan begzada aýaldy" diýýär.
Miçigan uniwersitetinde antropolog bolup işleýän Wentreska-Miller "Onuñ ýaşan ömründe ýak süýdüni içip gezendigi netijesine geldik" diýip, sözüniñ üstüni ýetirýär.

Ýaklar häzirem mongol medeniýetide möhüm rol oýnaýar (Alisiýa Wentreska-Miller)

Erän permafrost alymlaryñ taryhy ähmiýetli jesetleri tapmagyny añsatlaşdyrýar. Emma şol bir wagtyñ özünde talañçylara we taryhy eserleri ogurlaýan brakonýerlere garşy-da goragsyz edip goýýar.
Howanyñ maýlamagy dowam ediberse we permafrost hasam eräberse hem-ä bu ýerlerdäki hemem onuñ añyrsyndaky käbir doñan arheologiki galyndylaryñ ogurlanma ähtimallygyny artdyryp biler.

Duşenbe, 10.04.2023 ý.

Taýýarlan Çagla ÜREN.