Jüneýit Arkyn we alawylyk

JÜNEÝIT ARKYN WE ALAWYLYK

Alawy-bekdaşyna ynanjynda Hajy Bekdaş weliniñ on iki ymamdan Musa Kazyma, ondanam Hasan-Hüseýine we Hezreti Ala (r.a) birikýändigine ynanylýar...
Seýit Battal gazynyñam on iki ymamdan Zeýnel Abidine we Japar Sadyga, ondanam Hasan-Hüseýine, Hezreti Ala (r.a) birikýändigine ynanylýar.
Hajy Bekdaş weliniñ biografiýasyny gürrüñ berýän we XV asyrda ýazylandygy çaklanýan "Welaýatnamada" Hajy Bekdaş weliniñ Seýit Battal gazynyñ Eskişehir-Seýitgazydaky kümmetine zyýarat edendigi rowaýat görnüşinde ýazylypdyr:
"- Hajy Bekdaş Haýdariýesi, Torlagy, Yşygy bilen geldi..."
Alawylar ýüzlerçe ýyl bäri Hajy Bekdaşa eýerip, Battal gazynyñ (we onuñ kakasy Hüseýin gazynyñ) kümmetiniñ başyna gelip, aýdylan janly berýär, zyýarat edýär... (Alawylyk-bekdaşy sopy-galandar derwüşler-de Battal gazyny pir saýyp, onuñ kümmetini merkezi tekge hasaplap, barça galandarlary Gurban baýramynda bir ýere jemleýän "mahýa" atly ýyllyk üýşmeleñini şu ýerde geçirerdiler. Uzatmaýyn.)
Jüneýit Arkynyñ baş rolda oýnaýan (birinjisinde Atyf Ýylmazyñ, beýlekilerde Natuk Baýtanyñ režissýorlyk eden) 1971-nji ýyldan 1974-nji ýyla çenli dört bölümlik "Battal gazy" çeper filmi surata düşürildi:
"Battal gazy dessany" ("Battal Gazi Destanı"), "Battal gazynyñ ar alyşy" ("Battal Gazi'nin İntikamı", "Battal gazy gelýär" ("Battal Gazi Geliyor"), "Battal gazynyñ ogly" ("Battal Gazi'nin Oğlu")
Ýogsa-da, alawy medeniýetinde agramly ýer tutýan we XIII asyrdan soñ ýazuw çeşmelerine geçirilen "Battalnama" haýsy identiçnostda-röwüşde kino lentasyna geçirildi?
Jogabyna geleris:

• MALKOÇOGLYNYÑ SOWGADY

Hajy Bekdaş weliniñ kümmetine zyýarat edip gördüñizmi?
Ikinji howluda reñkli daşlardan salnan üç elýuwulýany bolan çeşme (krant) bar. Bu ýer häzir "Arslanagzy çeşmesi" ýa-da "Arslanly çeşme" ady bilen tanalýar.
Çeşmäniñ gapdalyndaky suw geçirijiniñ howuza bakyp duran tarapynda şeýle ýazgy bar:
"Malkoç Baly ibni Aly hezretleri gazylar serdary, din gerçegi Hajy Bekdaş weliniñ hormatyna bu jary aýny-köwseri (çeşmäni) 962-nji (1555) ýylda eýledi, teşnelikden oldy abdalan beri".
(Orginalynda: “Malgoç Bali İbn-i Ali hazretleri gaziler serdary ol din eri, Hajy Bektaş-y Weliniñ yşkyna, eýledi, jari bu aýn-y kewseri, tarih dokuz ýüz altmyş ikide (1555-sy) teşnelikden oldy abdalan beri.”
Ýene bir ýazgyda "aş öýüni-de" (naharhana) Malkoçogly maşgalasynyñ gurdurandygy ýazylgy.
Malkoç maşgalasynyñ şejeresi ýazuw çeşmelerinde Malkoç beg bilen, 1389-njy ýylda Kosowa söweşi bilen başlaýar. Olar osmanly goşunynda okçularyñ serkerdesi bolan akynjy begleridir. Bu maşgala Sary Saltygyñ başyny çeken türkmen alawy göçüniñ öñbaşçylaryndandyr...
Ilkibaşdaky akynjylar, soñra (aýratynam merkezi goşundaky gapygullary) ýanyçarlar, alawy bekdaşydyr. Ýanyçarlaryñ "Gülmeññi dogasy" şeýledir:

“Allah, Allah, Allah…
Üçler, ýediler, kyrklar
Gülmeññi Muhammedi
Nury-Nebi
Keremi-Ali
Pirimiz, soltanymyz Hüñkär Hajy Bektaş weli
Demine döwranına hüw diýeliñ,
Hüwww…”

Uzatmaýyn:
Jüneýit Arkynyñ türk taryhyndan söz açýan gahrymançylykly çeper filmlere surata düşmegi 1966-njy ýylda Süreýýa Durunyñ režissýorlyk eden "Malkoçogly" çeper filmi bilen başlandy. 1971-nji ýyla çenli dowam eden "Malkoçogly" tapgyrynyñ alty bölüminde Jüneýit Arkyn, diñe birinde bolsa Serdar Gökhan oýnady.
Malkoçogly haýsy idendiçnost bilen akynjy kino lentasyna girizildi?
Sekiz bölümlik çeper filmdäki akynjy begi Garamyrat şondan üýtgeşikmi näme?

• IDEOLOGIK SERIŞDE: KINOMATOGRAFIÝA

60-njy ýyllaryñ ahyryndan başlap, kinomatografiýanyñ üsti bilen jemgyýetçilik durmuşynyñ sözi we hakydasy nädip emele getirildi? Haýsy taryhy nukdaýnazar agitirlendi?
Haýsy ýeke-täk ölçegli identiçnost gatlaklaryñ añyna guýuldy?
Alawy identiçnosty türk kinomatografiýasynda näme sebäpden yzygiderli gözden salyndy? Türk taryhy kinomatografiýasynyñ agalyk ediji ideologik "dilinde" alawy hiç bolmady! Alawy identiçnosty hiç haçanam görkezilmedi. Diñe kinomatografiýada däl, jemgyýetçilik durmuşynda-da ýokdy...
"Battal Gazydan" "Malkoçogla", "Garamyratdan" "Garaoglana" çenli taryhy-çeper kinofilmleriñ ählisiniñ etniki identiçnosty ýeke-täkdi: türk-sünni! Jemgyýetiñ taryhy göz öñüne getirme şekili-düşünişi şunuñ esasynda janlandyryldy.
Munuñ sebäbi bolmaly dälmi?
Biziñ Konstitusiýamyzda ýazylan dünýewilik düşünjesiniñ düýp manysy-da şudur: türk-sünni...
Döwlet ABŞ, Fransiýa mysallarynda bolşy ýaly dinsiz däl. Yslam dini döwletiñ gapdal ýanynda, goragy astynda. Şonuñ üçinem ýörite Dini işler ministrligi bar. Döwlet metjit gurluşyklaryna serişde goýberýär we ş.m.
Hawa, döwletiñ yslam ýoly arkaly kemala getiren degişlilik duýgusy ýeke-täk mezhebe - agalyk ediji ideologiýa esaslanandyr: sünni taglymat.
50-nji ýyllardan başlap çarwaçylyklardan şäher merkezlerine göçüp gelen alawylar kino sahnasynda gören gahrymanlarynyñ nädip sünni keşbinde janlandyrylyşyny geñ galyp tomaşa eden bolsalar gerek!
Aslyýetinde bu - 500 ýyl öñ osmanlynyñ sefewiler bilen başlan we alawy türkmenleri sünnileşdiren assimilizasion syýasaty bilen ugurdaşdyr...
1967-nji ýylda surata düşürilen "Hajy Bekdaş weli" çeper filmi-de sünni! Bu filtrleme prosesi taryhy teleseriallar arkaly häzirem dowam edýär...

Soner ÝALÇYN.

"SOZCÜ" gazeti, 05.07.2022 ý.