Nagyşbendilik we türkler

NAGYŞBENDILIK WE TÜRKLER

Gürrüñi Jüpbeli Ahmet hoja dolap getirerin.
Ýöne ondan öñinçä goşjak käbir zatlarym bar:
Hoja Ýusup Hemedany (1048-1140)…
Nagyşbendi tarykatynyñ dürli-dürli birnäçe akymynda ady geçýär. Alla ýolunda hyzmat üçin Merw, Buhara, Hyrat, Samarkant ýaly merkezleri aýlanyp, halky yslama çagyrypdyr. Aradan çykanda yzyny dowam etdirip biljek mynasyp şägirtlerinden iñ esasy iki sany mürit goýdy:
Bulardan biri Hoja Ahmet Ýasawy, beýlekisi Abdylhalyk Giždiwany...
Bu iki müridi biri-birinden aýran iñ esasy aýratynlyk bolsa zikirdäki tapawutlylykdy: belent ses bilen zikir eden, türki dilde eser ýazan Hoja Ahmet Ýasawy Türküstanda hyzmatyna dowam etse, hanafy mezhebinde sesli zikiri mekru saýandygy sebäpli sessiz zikiri has göwnemakul gören Giždiwany häzirki Özbegistanyñ çäklerinde taglymyny ýaýdy.
XIII asyr... Mongol sülsatlarynyñ tozgunçylygyndan gaçan galandary, haýdary, melamaty, bekdaşy ýaly sopular Anadola gelip ýerleşdi.
Hajy Bekdaş weli ýaly nagyşbendi Hoja Ahmet Ýasawynyñ Horasan erenleri Anadolyny mesgen tutundy. Ýagny, muny diýmek bilen:
Bekdaşylyk we has soñra nagyşbendilik ilkinji türki tasawwuf hereketi bolan ýasawylykdan döredi. Şeýdibem:
Anadolydaky halk dindarlygy tasawwufy many-mazmuna eýe bolmaga, guramaçylykly häsiýete geçmäge başlady.

• ULY GYŞARMA

90-njy ýyllaryñ başy...
"Refah" partiýasynyñ (RP) lideri Erbakan "isgenderpaşa" jemagatynyñ şeýhi Mehmet Zahit Kotkunyñ giýewi Esat Joşanyñ magnawy agalygyny ykrar etmedi. Tarykatlary-jemagatlary dini işler bilen çäklendirip, syýasy missiýanyñ diñe partiýasy - RP tarapyndan ýerine ýetirilip bilinjekdigini mälim etdi.
Bu çekişme nagyşbendilik boýunça bar bolan çeşmeleri giñişleýin okamagyma sebäp boldy. Birinji geñ galan zadym:
Esat Joşan alymdy. Onuñ fomenting işiniñ temasy Hajy Bekdaş weliniñ "Makalat" eseridi! Ol häzirki türk diline geçiren bu eserini birnäçe ýyllap çap edere neşirýat tapmandy.
Nagyşbendi-isgenderpaşa ýakyn biriniñ Hajy Bekdaş weliniñ eserini tanatmak üçin ýyllaryny sarp edendigine geñ galdym. Çünki "Makalat" XIII asyrda Hajy Bekdaşyñ yslamyñ esasy hökümlerini türkleriñ özüne mahsus düşündirişi bilen beýan edýän kitabydy.
Şol güne deñiç şeýle pikire gol ýapýardym: bekdaşylar bilen nagyşbendileriñ arasynda, hususanam Soltan Mahmyt II-niñ Ýanyçar ojaklaryny ýatyryp, Hajy Bekdaş welimiñ dergähiniñ başyna nagyşbendi bellemegi bilen ylalaşyksyz bölünişigiñ bardygyna ynanýardym. Esat Joşan pikirimi üýtgedipdi!
Nagyşbendiligiñ "türk damaryny" tapypdym!
Orta Aziýada döräp, Anadolyda gerimini giñelen nagyşbendilik XIX asyrdan başlap (edil Çaldyran söweşi döwründe bolşy ýaly) ýene osmanly köşgüniñ kabul etmegi bilen Demirgazyk Yrakda dörän kürt tasawwufy hereketi halidiýe akymyna salyndy. Türk tasawwufy hereketler şeýdip ikinji urgyny-da aldy. Yzyndan:
Anadoly erenlerini çagşadyp biljek ýene bir gegemon güýç taryh sahnasyna çykdy: arap wahhaby-selefiler...
Aýratynam soñky ýyllarda nagyşbendilik syýasy yslamçylyga golaýlaşdygyça selefileşýär, nagyşbendilik selefileşdikçe-de Türkiýedäki yslamy hereketler ýerli özboluşlylyklaryny ýitirýär. Nädipmi?

• JÜPBELI HOJA GARŞY GURNALAN DUZAK

Hanafylygyñ yktykatda mezhebi maturidilikdir. Maturidilik rasionalizmi öñe çykaran düşünje...
Akyl-paýhas maglumat çeşmesidir we adama berlen ylahy amanatdyr. Guluñ ýalnyşmagy aklyny ulanyp bilmezligi sebäplidi.
Maturidilik yslamyñ hemmetaraplaýynlygyna zeper ýetirmejek şekilde gujaklaýjy çemeleşme bilen dini düşündirýär.
Esaslandyryjy Maturidiniñ aslynyñ türkdügi jedelli gürrüñ.
Nagyşbendilik asyrlar boýy Ehli-Sünnetiñ, hususanam hanafy-maturidi düşünjäniñ galasy bolup geldi. Emma:
Aýratynam Türkiýede soñky otuz ýylda nagyşbendilik ýene gyşarmaga başlady! Dergähleriñ içinde selefiýe ýoluny öwýän çemeleşmeler duş gelýär! Sowal köp:
Nagyşbendilik hanafy-maturidi çyzgysyny ýitirýärmi? Nagyşbendilik Ehli-sünnet pozisiýasyndan selefiýelige tarap gyşarýarmy? Nagyşbendiligi ýalñyş formadaky wahhabylyk hereketi hökmünde düşündiren Şerif Mardin ýaly alymlaryñ maksady näme?
Hawa, birnäçe ýyl bäri nagyşbendilik türk-sünni ýörelgesinden çykarylmaga synanşylýar. Meselem, tarawa namazy nagyşbendi "Gümüşhanewi" dergähinde bar bolsa, şu günki boýna dakylýan wahhaby-selefi düşünjesinde ýok! Meñzeş mysallar köp…
Selefi gatlak galñadygyça yslam düşünjesi sungat we ylym ugrunda çuñlugyny ýitirýär! Medeni guraksylyk artýar, hanafy ýol-ýörelgesi ýok edilýär.
Gürrüñimize dolanyp geler bolsam:
"Ysmaýylaga" jemagatynyñ lideri Mahmut Ustaosmanoglynyñ jynaza namazyna "aýal-gyzlar jynaza durmasyn" diýip "ysmaýylaga" jemagatynyñ beren ýazmaça görkezmesine Jüpbeli Ahmet hojanyñ "Ysmaýylaganyñ bu görkezmesi ýalñyş boldy. Mahmut ependi aýal-gyzlaryñ jynazasyna gatnaşmagyna garşy däldir. Aýal-gyzlaryñ jynaza namazyna durmagyna garşy çykýanlar wahhabylardyr" diýmegine, ine, şu taryhy perswektiwa bilen baha bermek gerek.
Jüpbeli hojanyñ nagyşbendiligiñ gyşarmagynyñ öñüni almaga jan edýändigine düşünmek lazym. Oña garşy gurnalan FETÖ duzagyny-da şu nukdaýnazardan analiz etmek gerek…

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 06.07.2022 ý.