Ak gulpak / nowella

AK GULPAK

"...Gündiziñ öñem gije, ahyrym gije“ – diýip, gama batmagyn, sebäbi gijäniñem öñi gündiz, ahyram ýene-de, gündizlikdir, ýagtylykdyr...“
Gadymy ýazgylardan.

Dünýäden göwni sowuk adamlary diñleseñ: „Döwülmejegi – ussa, ölmejegi-de Hudaý ýasamandyr“-diýer. Elbet-de görer göze görnüp duran tukat hakykat şeýledir. Şonuñ üçinem olaryñ bu aýdanyna gaharyñ gelse –de „ýok“ diýip bolanok. Ýöne säher çagy nesim ýeller ýaly ýaly görüner –görünmez
başga bir ýakymly hakykatam bardyr: añ- ýüregi, jan –jigeri beýle kapas düşünjä sygmaýanlaryñ -şahyrlaryñ, bagşy – sazandalaryñ, suratkeşleriñ, döretmek, özgertmek sungaty bilen özüni hem özgäni öz derejesinden ýokaryk götermegi başrýanlaryñ inçelik hem ussatlyk bilen seni başga bir dünýä äkitmesi bardyr. Sen muña-da „ýok‘ diýip bilmersiñ. Sen gaýtam „Baky barlykda, Ýaradanyñ ýagty dünýäsinde hiç zat ýitip-ýok bolup gitmeýär“ diýlen umman ýaly giñ, owadan, tämiz pikiriñ goýnuna dahyl bolarsyñ. Küýsegiñem şoldur. Sen onsoñ şol ummanyñ gök giñişliginde pagyş-pagyş ýüzüp ýören kümüş balyga öwrülersiñ. Sizi şol ýagty ummana çagyrýaryn.Ýöruň gitseňiz.
Näme diýsene! Giden gitsin, gitmedigem özi bilsin, ýör, köñül bile gideli!

… Yzy ýitse-de ady ýitmejek Garadäli Gökleñ günleriniñ bir güni, özem garrap, küýkerilip, ýaý ýaly bükülen cagy türkmen sähralyklarynyñ çar künjegine habarçy ýollap çakylyk edip, diñe öz göwün diýen adamlaryny hemem şägitlerini daşyna jemledi.Ynha, onuñ bag-bakjaly giñ howlusy… Gelen gelip, giden gidibem dur, märeke onçakly köpem däl ýaly. Meşhur sazandanyñ ýaşynyñ soñunda beýdip saz-söhbet gurjak bolup, azara galyp ýörmeginden her kim özüçe many çykarjak bolýardy. Ýöne kim name diýse-de “Ölmezden öñ göwnünde arman goýmajak bolup ýörşi bolaýmasa…” diýip, çak edýänleriñki dogry bolup çykaýdy gerek, sebäbi goja sazanda üç günläp myhmanlaryny diñläninden soñ: ”Indi nobaty maña beriñ!”- diýdi.
Ösgün ak gaşlary gök gözleriniñ üstüne ganat- per ýaly ýaýylyp duran garry hamala söýgüli jenanynyñ başyny syýpalaýan ýaly gujagyndaky dutaryny mähirli syýpalap şeýle diýdi: “…Iýjegini iýip, geýjegini geýip bilmeýän adam, - diýjeginem diýip bilýän däldir…”
Onuñ bu aýdan ýowuz hakykaty adamlaryñ sussuny basdy. Kimdir birinden däl-de hut Garadäli Gökleñden eşidenligi üçin garyb-a öz garyplygyndan, baý –da öz baýlygyndan utandy.
“Ýöne …” diýdi-de goja uludan dem alyp dikeldi. Oturanlaryñam birhili gerdenleri ýazylyp, kaddy-kamaty kuwwat tapan ýaly bolaýdy. Adamlar onuñ bu agyr, ýakymsyz pikiri alowarrama zyñyp goýberjekdigine başga bir täze, ýakymly söz aýtjakdygyna ynanýardylar. Garadäli Gökleñ alyp çykdy: “Ýöne gep diýjegiñi diýip bilmekdedir. Şony başarýan adamyñ ýanynda galan zadyñ manysam bolmaz, müşgilem. Men dünýäniñ sözi hakda aýdyp durandyryn –how, adamlar. Şu dünýä aýtmaly sözem diñe üýtgeşik paý berlenler diýip bilýändir. Siziñ hemmäñiziñ diýjegiñizi Magtymguly şahyr ýeke özi diýip oturandyr. „Aý ýüregim bol-a!“ diýer oturarsyñyz. Şeý diýip, oturyp bilseñiz bolany. Şärikli ýeriñiz şondadyr. Hany, bek oturyñ onda. Şu gün indi menem diýjegimi diýjekdirin. Gaty bek oturyñ-a ...“
Göwnüne ýazgynlyk aralaşan adamlar ykjamlandylar. Garadäli Gökleñem saz yzyna saz, mukam yzyna mukam gönderdi. Ol şu hoşlaşyk agşamynda özüniñ kalbyndaky ähli pynhan syrlaryny aýan eýledi. Añan añdy, añmadyk alasarmyk ýagdaýda galdy. Joşup dälilik hetdine ýeten ussat birden dutaryñ kümüş perdelerini sypyryp taşlady-da barmaklaryny ýüpek tarlaryñ üstünde oýnadyp, gaty üýtgeşik bir mukam çaldy. Dutar ýalañaç näzenin ýaly onuñ gujagynda towlanjyrap owsun atýardy... Sazanda asmandan gelýän müñ bir öwüşginli ýüpek heñleri barmaklaryna sarap-sarap, ýene-de çöşläp uýaljyraýan dutaryñ - näzeniniñ üstüni örtmekçi bolýan ýalydy. Atyp barýan dañ bilen ýüpek parça –saz çeşme-çeşme, barga –barga akyp gidip barýardy...
Garry sazandanyñ ýüregine asmandan inen bu sazy töweregindäki bu yşgynlaram, şägirtlerem ýat bekläp bilmedi. Barynyñ erk –ygtyýary, akyl-huşy sazyñ täsin akymyna garalyp, arşy- aglanyñ ýagty alyslyklaryna ýaýylyp –ýaýrap gitdi.
Huşy başyndan uçup, añkarylyp galanlaryñ arasynda „Hon-ha, şol oglan şo bolmaly“ diýdirip ýören Şükür bagşy –da bar eken. Bu owaz tä ömrüniñ ahyryna çenli Şüküriñ küýünden gitmändir. Ýöne barybir ýañky saz onuñam ezber añynyñ torundan şöhle ýaly syzylyp geçip gidirdir. Tutdyrmandyr... Ol özüniñ uzak ömrüniñ dowamynda şu sazy gözläp kän-kän ajaýyp sazlary, mukamlary döredipdir, emma şol saparky eşiden sazyny welin, hiç tapyp bilmändir... Ýok! Tapypdyr! Ýöne gaty giç ... Giç boldy... Onuñ bu sazy çalyşy halypanyñkydanam has geñ bolupdyr.

Işan mergen kakasynyñ bolşyna kän bir geñirgenenok. ”Ýaşy ýüze ýeten adamdan hiç kimem hiç zady aýyp görýän däldir” –diýip, ol öz-özüni köşeşdirýär, hemem bu pikiriñ hakykatdygyna pugta ynanýar. Dogry dälmi name?! Şükür bagşy käte çakylyk -habar ýok ýerinden özbaşyna bezenip –beslenip: “Men dañ bilen ýola düşmekçidirin. Garybam bolsa, göwni bardyr. Dostumy ýüñsakal etmäýin”-diýip, toýa şaýlanyp otyr. Sähel salymdanam: “Aý, sag-aman sowduk, göwni bitdi, neressäniñ” – diýip, egin-eşiklerini çykaryp, arkaýyn oturandyr.
- Aý, sag-aman gelen bolsañ bolýa. Eje, hany, kakama bir çaý demle
bakaly-diýip, ýagdaýa belet ogly ýylgyryp oñar. Serwi eje welin, hakykatdanam “ýadap gelen” bagşy ýoldaşyna çaý demläp getirer-de ýanynda oturyp onuñ gürrüñlerini diñlär. Birdenem: - Heý, beýle-de zat bomy? Seret muña?- diýip, garry bagşy ýeñi –ýany halparyp duransoñ synyny silkip gaharlanjak bolýar. Onuñ saçy duw ak ýanýoldaşy Serwi eje:”Bagşy, seniñ derek boýuñ dal bolupdyr” –diýip bilenok. Görgüli nätsin, kuýaş ýaly ýagty ýylgyryp oñaýýar. Onuñ ýylgyryşlaryndan bagşynyñ ýüregine mähirli owaz gelýärdi. Ol özüniñ iñ eý gören sazyny bu zenana bagyşlamak isleýärdi. Emma näçeme aýlar-ýyllar geçdi, näçeme sazlar-mukamlar döredi, ýöne ol hiç haçan “Serwi jan, şu saz seniñkidir” diýmedi.
… Garry sazandanyñ täzeden dutara küý bermesi ogly Işan mergenem aýaly Serwi ýeññänem geñirgendirmän durmady.Sebäbi ol gijelerine –de ýaşlyk döwründäki ýaly dutaryny gujaklap, gözüni şol bir nokada dikip, uzak wagtlap sarsman oturmany çykardy. Munuñ ýaly “doñup galýan” çagalary onuñ ýele ýanyndan geçmegem, zat soramagam çetindi. Özi açylyp bir zat diýäýmese oña gep goşmagam bolanok. Köplenjem käte iki-üç güne çekýän bu dymyşlykdan soñ ol täze bir üýtgeşik sazy sowgat edýärdi… Gojanyñ indikisi nämekä? Onuñ barmaklary perde basmaga ýaranok ahbetin… Soñky döwürde saz çalanda-da onuñ haýsy sazy çalýandygynam añşyryp bolanok. Ýöne göwni üçin diñlän bolaýmasañ… Ýöne onuñ özi welin öz “çalýan” sazlaryna düşünýärdi. Olaryñ ikisiniñem demi-de, dünýäsi-de birdi. Ýöne sazandanyñ indiki “dymmasy” geñdi. Ýene bir sazyñ yşgyna düşüp ýörmükäýa…?! Täze saz düzse, nädip çaljakka? Ine, şu gorkunç sowala jogap ýokdy.

… Bäş-on günlikde Şüküriñ bir zat ýadyna düşdi. Birmahal, jahyl wagty ýat obalaryñ birinde toýda şeýle waka bolupdy. Nädip bu zatlar gaýtadan pikiriñde janlanýarka? Nämüçin ala-böle şol pursat, şol waka täzeden hakydaña gelip öz dowamyny nädip “ýaşap” bilýärkä?… Şüküriñ saz çalyşyna haýran galan ýüregi ýuka bir kişi şol sapar gözüniñ ýaşyny saklap bilmän aglady. Şükür şonda bir maý tapyp ondan name sebäpden aglandygyny sorady. “Niçeme ärler ötdi, pirler ötdi… Bu bu gara ýere senem dözmeli bolarlar. Seniñ ýaly üýtgeşik adamam ýere dözerler. Meniñ şoña, pany dünýäniñ adalatsyzlygyna horlugym geldi halypa”- diýip, ýañky adam gönüsinden gelipdi…Şükür ýene şol pursaty ýatlap ýylgyrdy: “Gara ýere dözerler, men ony bilýän. Dözmeli bolar. Meni alany bilen dünýäniñ gowuz ýerem dolasy ýok. Ýöne menden, Ajala zat galasy ýok. Men oña özümden zat goýmaryn, hiç zat goýmaryn!”
Şüküriñ bu jogabyna ol haýran galypdy. Onuñ şeýtjegine ol ynanypdy hemem ýüregi bilen begenipdi:” Şeýtgin, halypa. Şeýtgin…”
…Dutaryny gujaklap, gözüni tükeniksiz alyslyklara gönükdirip outran Şükür bu bir eýýämki wakanyñ dowamyny ýaşaýardy. “Menden gara ýere zat galmaz. Suw gysymlan ýaly bolar galar…”
Ol tapan täsin bir täze owazyny serinde jemlejek bolýardy.. Onuñ muny özi bilen äkitmäge haky ýokdy. Ol muny goýup gitmelidi. Şonuñ üçinem üç gün bäri “doñup oturşydy”. Täze owaz kümüşsow reñkleri bilen ony bulutlara garyp alyp gidýärdi…
Gijäniñ ýarynda ol dutaryny çalmaga başlady. Serwi ýeññe käte-käte, ýöne bir zarñyldap gidýän owaza diñ salyp otyr. Şonda-da dutaryñ kämahal bir zarñyldamasyndan onuñ hyýalyndaky boşluklar birleşip saz emele gelip duran ýaly… Çalynmaýan sazy duýmak, eşitmek hemme kişä başardýan zatmydyr, eýsem. Serwi eje welin eşitdi. Dünýäni unudyp diñledi. Onuñ gojasy saz çalýardy…
Ertesi … Howwa, ertesi kime gülki, kime gep, kime syr, kime halat, kime eşret bolup görnen waka boldy.
- Meni şatudyñ kölegesine äkit. Goñşy –golama-da aýdyñ, gelsinler. Men
seniñ üçin gözläp ýören sazymy tapdym. Serwi jan. Ak gulpakly Serwi janym-a. tapdym… Tapdym…
- Men bilýän…
Şatudyñ kölegesini suwlap süpüripdirler. Ullakan, täzeje gülli keçe-de
atypdyrlar. Bu ýere adamlar üýşse, hökman bir üýtgeşik bir tomaşanyñ boljakdygyny añýan Hüppi tentegem eýýämhaçan gelip ýetipdir. Hiç kime bermeýän öz ornunda tümmegi tirsekläp, guma bulaşyp gyn düşüp ýatyr.
... Hon-ha tirkeşipjik gelýärler. Egnini basyp duran täze donly, bili guşakly, inçemik aksakaly Serwi eje ýeñinden idekläp gelýär. Onuñ dutary-da şägirdi Hudaýberdiniñ elinde.
Onçakly köp adam üýşmese-de, garaz, şatudyñ saýasynyñ märekesi ýetdi.
- ...Aý-how, dutaryny göterip bilmeýän adamyñam bir çalan sazy bomy?!
- Çalsa-çalmasa, otyr –how, lal bolda...
- Toý-märekä öwrenişen adam-da, göwni küýseýändir, oturaýyñ- how.
- Öten agşam bir düýş görüpdir. Serwi enäni taryplap „Ak gulpaklym“
diýen täze bir sazy çalyp berjekmişin.
- Aý, ýo-ga...
... Serwi eje dutary gabyndan çykaryp sazandanyñ gujagynda goýdy. Dutaryñ kirişleriniñ salparandygyny görende Hudaýberdi ýerinden gobsundy. Ýöne eýýäm giçdi. Şükür bagşy ýaşlyk hyjuwyna dolanan ýaly dutary düzen ýaly etdi-de birden barmaklaryny oýnadyp, sag elini dutaryñ gapagyñ üstünde kelemenletdi. Sazandany ozaldan diñläp ýörenleriñ gulagyna bir hili üýtgeşik bir owaz gelen ýaly boldy gitdi.
Orazmämmet pälwan hyrçyny dişledi-de:
- Wah, öýüñ ýykylsyn pelek diýip –diýip, uludan bir dem aldy. Goja
sazandanyñ hormaty uly bolansoñ adamlar bir pursat añk bolup çalynmaýan sazy diñlediler...
Işan mergen gyssanyp, aljyrajak boldy:
- Kaka
Oña çenli Orazmyrat aga onuñ sözüni böldi.
- Zat diýme!
Töweregindäkiler eşidilmeýän mukamynyñ tolkunlaryny ýüreginiñ üstünden geçirip oturanlary birhili jadysy bilen meýmiredýän sazandanyñ hereketi barha kemelýärdi. Serwi ejäniñ oña garap duran gözlerinden ýaş syrygýardy...
Adamlar ýuwaş-ýuwaşdan turmak bilen boldular. Iñ soñundan Orazmämmet aga bu geñ sazyny soñladym eden garry sazandanyñ ýanyna bardy-da onuñ egnine elini goýdy. Egilibem gulagyna gygyrdy:
- Köp sag bol, agam! Köp sag bol! Elleriñe güller bitsin...
Orazmämmet aga başyny ýaýkap, käte yzyna garap,ýuwaş-ýuwaş
daşlaşyp gitdi. Ýüz ýaşly sazanda hamala ýüz ýyl bäri şu ýerde oturan ýalydy. Onuñ ýanynda özüne taý bolup duran Serwi eje hemem syrly mukamy añynda gözläp ýören Hudaýberdi galdy...
Ýüzin düşüp ýatan Hüppi tentek barmagyny uzadyp „Ýene çalsana!“ diýen manyda yşarat edýärdi.Ýöhe oña üns berýänem ýokdy.

Güzeran karkaşasynda ýadap-sökülip gelen adamlar, siz ýatyñ. Bu gije göwnüñize ýene hoş umyt, mähirli bir ýumşaklyk geler. Şirin owaz göm-gök tümlük bolup ustuňize ýapylar. Beýik sazandanyñ söýgi serenadasynyñ arşy-agladan şam gijäniñ ümsümligine garylyp üstüñize ýaýylyp gidýänligini siz belki-de bilýänem dälsiñiz...
Ýatyñ...

Ahmet HALMYRAT.