GULAŞ ŞAHYRY ÝATLAP...
Garaşsyzlygymyz türkmen halkyna öz ruhy köklerini gaýtaryp berdi. Indi biziñ milli mertebämize uly buýsanjymyz bar. Biz taryhymyzy, edebiýatymyzy çuñdan öwrenmäge girişmek bilen, geljegimiz hakda-da alada edýäris. Hakyky taryhymyzy dikeltmegiñ hatyrasyna amala aşyrylýan döwletli işler medeniýetimiziñ, ylmymyzyñ ösüşine goltgy berýär.
Her bir halk ilki bilen öz meşhur şahsyýetleri bilen tanalýar. Milli Galkynyş hereketiniñ ruhy sütüni ynsan mertebesini beýge galdyrmakdan ybaratdyr. Biz eziz Watanymyzyñ bir gadymy künjegi bolan Balkan iliniñ geçmiş taryhyny yzarlaýarys. Onuñ her bir etrabynyñ, her bir obasynyñ mukaddes topragyna tagzym edýäris, onuñ ynsanperwer, watansöýer adamlaryna, il ýaşulularyna baş egýäris. Şol ilhalar, belent başly, külli Kesearkajyñ uludan-kiçisiniñ diliniñ senasy bolan adamlaryñ biri, Gulaş lakamly halk şahyry - Orazguly Durdyguly ogly barada söhbet açalyñ.
Gulaş şahyr Gazanjyk etrabynyñ Uzynsuw diýken dag eteginde ýerleşen (şäherden 18 km. gündogarda) kiçiräk oba ýaýlasynda, 1836-njy ýylda garyp çarwa Durdyguly Jepbar oglunyñ maşgalasynda dogulýar. Durdyguly atanyñ başdaş aýaly Bagtydan iki ogul - kakasynyñ ady dakylan Jepbar we Orazguly (Gulaş). Bagty ene aradan çykandan soñ alan aýaly Orazgülden iki ogul - Hydyrguly we Mämmetguly hem-de Bagty we Aky diýen gyzlary bolupdyr. Durdyguly ata aradan çykandan soñra, onuñ oglanlary we gyzlary Jepbar atanyñ elinde terbiýelenýär.
Garyplyk zerarly Orazguly (Gulaş) 14-15 ýaşlaryndaka Etrek derýasynyñ boýundaky bir obada Dowlybaý Aky diýen baýyñ goýun sürüsini bakýar. Ine, şol mal bakyp ýören wagtynda ony Eýranyñ alamançylary ýesir edip, malyny sürüp, Büjnürt sebtine, bir kiçiräk kürt obasyna alyp gidýärler. Yzynda galan doganlary Orazgulynyñ başyna näme düşenini bilmändirler. Alamançylar bolsa onuñ yzyndan köp pully satyn almaga adam geler diýen betniýet bilen ony birnäçe ýyllap ýesirlikde, eli-aýagy zynjyrly halda gabawly howluda saklapdyrlar. "Orazguly Durdyguly ogly bizde pylan ýerde, pylança muzzuny berseñiz boşadarys" diýen habary hem Etrege, hem Kesearkaja ýaýradypdyrlar. Emma çarwa ilatyñ belli bir mekany barmy, doganlary onuñ ýesir düşeninden bihabar galypdyr.
Orazguly kaka ýaşlygynda öwrenen sazandaçylygyndan we ussaçylygyndan peýdalanypdyr. Ol alamançylaryñ çagalaryna dürli ýönekeý saz gurallaeyny - dilli tüýdükdir gopuz ýasap bermek we saz çalmak bilen güzeranyny görüpdir. Ulularyna bolsa at eýerlerini ýasap beripdir. Şonuñ üçin-de, käwagtlary onuñ eliniñ zynjyryny aýryp, diñe aýagy kündeli halda üsti açyk jaýyñ içinde saklapdyrlar. Ýaşulularyñ aýtmaklaryna görä (seret: "Edebiýat we sungat" gazeti, 25.05.1961 ý, "Gulaş şahyr" diýen makala), şahyra şol ýere öñ ýesir düşen türkmen aýal maşgalasy dürli ugurlar bilen iýmit kömegini berer ekeni. "Gulaş" lakamy ("Aç gul", "Gul aç") hem şol jebir-jepaly döwürden galan bolsa gerek.
Ýaz çykanda günortadan demirgazyga, soñra sowuk düşende yzyna Gürgene, Horasana geçýän durnalara garap, Gulaş şahyr eline öz ýasan ýönekeýje tamdyrasyny alyp, türkmen ilini, gezen ýerlerini ýatlap, belli "Amanmy?" diýen watansöýüjilikli goşgusy esasynda düzen aýdymyny aýdar ekeni. Onuñ bu şygryndaky ýatlanýan ýerler Etrek-Gürgen sebitlerindäki, häzirki Balkan welaýatynyñ Gyzyletrek, Gazanjyk, Gyzylarbat, Garrygala we Balkan sebitlerindäki dag-düz, oba-ýer atlarydyr.
Tarlañly, sugunly, laçynly, guşly,
Howasy belentli, altynly başly,
Jülgesi umgaly, gollary goçly,
Kap dagyñ bölegi Balkan amanmy?
Ajy ýeli mydam öser köwlenip,
Deger boran inçe çaýlar towlanyp,
Jülgesinde aýrak, gulan awlanyp,
Kiçi Balkan, Boýa daglar amanmy?
Ümürli, dumanly ýagmyr-ýagyşly,
Çeşmesi çamyrly, bagly, agaçly,
Arkajy keýikli, ütelge guşly,
Uhudyñ bölegi Küren amanmy?
Çasamykda çaltja çiller zyrlaşar,
Arwanasy, iner-maýa bozlaşar,
Ýigitler mes bolup, şonda gürleşer,
Düz meýdanly Akbabata amanmy?
Syrygar deresi, jülgesi akar,
Keýikler guzlaýyp, tokgarlar böker,
Çagyrşar ütelge, ganatyn kakar,
Perhadyñ bölegi Gorgan amanmy?
Kyn bolardy ýolsuz ýeriñ aşmasy,
Gelişerdi bozly goýun çaşmasy,
Çendir, Sumbar ol jülgäniñ çeşmesi,
Bedel Ata, Molla jomart amanmy?
Keýik, gulan mesgen tutup gezerdi,
Gyz-juwanlar altyn-kümüş düzerdi,
Bozly goýun çar tarapa ýazardy,
Ajy, Aladere, jaýlar amanmy?
Güzeg bolar töre-tiniñ billeri,
Onda otyr igdik-köçek illeri,
Boz bulakly bolup akar silleri,
Akbent, Masan, Alajasy amanmy?
Gulaş şahyr garry Watan ýatlasa,
Arwanasy, ak maýalar botlasa,
Kemal han är döräp, kendin otlasa,
At çapylan däli Gürgen amanmy?
Ençeme ýyllar, aýlar geçýär. Günlerde bir gün alamançylar goñşy obalaryñ birine toýa gidenlerinde Gulaş şahyr ýokarda agzan türkmen zenanymyzyñ kömegi bilen (onuñ howlyñ üstünden zyñan igesi bilen aýagyndaky kündesini, gollaryndaky zynjyrlaryny kertip, ellerini-aýaklaryny boşadypdyr, beren kepjesi bilen howlyñ aşagyny köwüpdir) we şonuñ daşardan haýkyryp aýdan "Haý, aga, käkilik, haý, baga, käkilik, tarlañlar daga çykdy, özüñ berke käkilik" diýen aýdym şekilli sözlerine düşünip, derrew haýatyñ aşagyndan çykyp gaçýar. Onuñ yzyndan agşamara alamançylar kowgy edýärler. Gulaş kaka Gürgen derýasynyñ kenar ýakasyndaky gamyşly-ýandakly batgalykda gizlenýär. Öñ özüne öwrenişdirilen alamançynyñ iti onuñ suwuñ ýalpagrak ýerinde, agzyna uzyn, içi dem alar ýaly gamyşly ýatan ýerine urup girse-de, şahyryñ ysyny alyp, ýene-de sesini çykarman yzyna gaýdypdyr. Garañky düşmegi bilen, alamançylar gaçgagyny tapman gidýärler. Şondan soñ hem Gulaş kaka batgalykdan çykman uzak wagtlap gamyşly oýda ýöräp, dañ atanda kenara çykýar. Halsyz endam-jany tikenli, göm-gök çişli, sal-sal eşikli, kä ýatyp, kä turup, bir ýerde ysgynsyz ýykylyp galýar. Oña gürgenli Düýeji obasyndan bolan sygyr çopany duş gelýär we öýüne getirýär. Bu wakanyñ 1860-njy ýylyñ güýzünde bolup geçen bolmagy ähtimal. Gulaş şahyr çen bilen şol wagtlar 24 ýaşlaryndaky ýigit bolmaly. Düýeji türkmenleriniñ arasynda belli Nurjan tebip öz öýüniñ ýanyndan öý tutup, şonuñ içinde Gulaşa melhem ýapyp, 6 aýlap tebipçiligiñ ata-baba usullaryny ulanypdyr. Endamyndaky tikenleri ýekän-ýekän sogrup çykarmak üçin obadaky 12-13 ýaşlaryndaky 4 gyzy öz ýanynda şägirt hatarynda ulanypdyr. Şol eli ýeñil, ezber gyzlaryñ biri, ulalansoñ, durmuşa çykyp, Gazanjyk etrabynyñ Akjaguýma stansiýasynda maşgalaly ýaşap, 1975-1980-nji ýyllarda aradan çykypdyr. Ol zenan Baba mugallymyñ ejesi ekeni. Arman, şol tebip eneden, onuñ mugallym oglundan bihabar bolupdyrys. Gör, nähili täsin wakanyñ şaýady, meşhur şahyryñ ykbalynda ýatdan çykmajak asylly iş eden mährem enäni hem ýitiripdiris. Mümkin, şol merhemetli enäniñ çagalary, agtyk-çowluklary öz eşiden gürrüñlerinden bize-de, şahyryñ Gazanjykdaky nesillerine-de aýdyp bererler.
Soñ Kesearkaçdaky doganlary Jepbar kaka, Hydyrguly we Mämmetguly eşidip, düýeji garyndaşlaryñ arasyna baryp, Nurjan tebibe we beýleki ähli howandarlyk edenlere uly tañryýalkasyn aýdyp, Gulaşy - Orazgulyny öz obalaryna alyp gelýärler. Sadaka berýärler. Toý tutup, ony öýerýärler. Şahyryñ aýalyna Ogulbäbek ene diýer ekenler. Olaryñ 9 ogullary - Nedirguly, Amanguly, Täçguly, Ýegenguly, Nepes, Meret, Gazakmergen, atasynyñ ady dakylan Durdyguly we körpesi Rahman hem-de Sonagül, Geñlik diýen iki gyzlary bolupdyr. Ol oglanlary bilen häzirki Uzynsuw diýilýän ýerde, Küren dagyñ eteginde bir çeşme gazyp çykarýar. Şol çeşme gadymdan gömülip galan aryk bolmaly. Käriz arassalananda kükürt gatyşykly bolsuwly çeşme emele gelýär. Gulaş kakanyñ özüniñ aýdyşyna görä, şol ýerler köp asyrly geçmişden galan oturymly meýdan bolup, "Hanhowuz" diýler ekeni. Gulaşyñkylaryñ bu ýerleri täzeden özleşdirmekleri bilen ýene bir türkmen topragynda ekerançylyk başlanýar. Şol çeşme halk arasynda ýüz kyrk ýyl çemesi wagt bäri "Gulaş çeşme" diýip atlandyrylyp, rewolýusiýadan öñki we 20-nji ýyllaryñ kartalarynda, dokumentlerinde ýazylyp gelnipdir. Doganlary we olaryñ ogullary bilen bilelikde, şol çeşmeden 6-8 kilometr günbatara "Garañkydere" diýilýän ýerden Gulaş şahyr ýene bir bol suwly çeşme gazyp çykarýar hem-de daýhançylygy giñeldýär, özlerini iýmit-däne, gök-bakja, ir-iýmiş bilen üpjün edip başlaýar. Şol ýerlere "Gulaşyñkylaryñ mülki" diýilýär.
"Gulaş çeşme" başynda häzir uly Küren oba ýerleşýär. Saparmyrat Nyýazow adyndaky daýhan birleşiginiñ garamagynda maldarlar, ekerançylar jaýly, mekdepli, elektrikli, telewizordyr radioly, dükanly ýaşaýarlar. "Garañkydere" çeşmesi 1946-njy ýyldaky ýer titremesinden soñra kesildi. Meger, gözbaş ýapylan bolmaly.
Orsyýet patyşasy Balkany, Arkajy eýeläp, bu ýerlerden demir ýol çekende, Gulaşçeşmäniñ deñindäki duralga "Uzynsuw" diýlip atlandyrylypdyr. Dag eteginden ýapaşak ekerançylygy suwarýan 1-2 kilometr dilkaw bolup gaýdýan suw uzyn bolup görnüpdir. Şondan hem şol at galypdyr.
Gulaş şahyr öz ekerançylygynyñ baş sakasynda 180 düýpli miweli agaçlaryñ arasynda ýerleşen jaýynda demir ussaçylygyny hem ýöredýän ekeni. Ine, şol jaýda 1911-nji ýylyñ güýzünde ýaldyrakdyr üçýyldyz dogandan soñra, bir gün dañdan ýylan çakyp öldürýär. Ony şol obanyñ günorta-günbataryndaky depede jaýlaýarlar. Gonambaşy bolany üçin, bu uly mazarçylyga "Gulaş şahyr öwlüýäçiligi" diýilýär. Onda bu topragyñ astynda türkmeniñ ar-namysy üçin başyny goýan gerçekler, zähmetkeş adamlar, ojaklaryna wepaly zenanlar, neresse çagajyklar ýatyr.
Gulaş kaka çalasowat bolupdyr. Şonuñ üçin onuñ goşgulary ýazylmandyr. Ogullarynyñ arasynda diñe Ýegenguly kakany okadyp bilipdir. Etrek sebitindäki medresede okap, bilim alan Ýegenguly mollanyñ kakasynyñ şygyrlaryny ýazyp alan bolmagy ähtimal. Ýöne ol hem köplenç günorta serhetýaka obada (babasynyñ daýylarynyñ obasynda) oglan-gyzlara sowat öwretmek bilen meşgullanyp ýaşapdyr. Şahyryñ gürrüñleridir goşgulary etrekli garyndaşlarymyzyñ arasynda giñden ýaýrapdyr diýen habar bar. Emma 20-30-njy ýyllaryñ sowet döwründäki gabahatly ýyllarda arapça ýazgylaryñ, kitaplaryñ ýok edilmegi bilen, Ýegenguly kakanyñ hem ýygnan ähli ruhy baýlygy dargadylypdyr. Diñe "Uzynsuw", "Ýomudyñ", "Tapmaça", "Gal indi" we başga goşgularynyñ bölekleri aýdylyp gelinýär.
Gulaş şahyryñ ady Bamy töweregine hem ýaýrapdyr. Alym şahyr, merhum Meretguly Garryýewiñ "Bir sandyk kitap" ("Mydam taýýar" gazeti, 1962 ý) diýen makalasynda ýazmagyna görä, Bamynyñ ilersindäki dag gowagyndan tapylan kitaplaryñ içinden Gulaş şahyryñ belli "Amanmy?" goşgusy hem çykýar. Gyzylarbat, Etrek, Garrygala, Nebitdag, mahlasy, Günbatar Türkmenistanyñ ähli ýerinde şahyryñ ady meşhurlyga eýe.
Gulaş şahyr sowukganly, sabyr-takatly, paýhasly, barlyşyklara taýýar, oýlanşykly, pähim-paýhasly adam bolupdyr. Ol juda kanagatly, Hudaýyñ berenine şükür edip, arassa zähmet bilen, ata-babalaryñ däp-dessurlaryny aýawly saklap hem dowam etdirip ýaşamagy gowy görüpdir. Ol pakyr Abdylla babanyñ dört ogullarynyñ (Ataguly, Ilguly, Baýly we Jepbar) ulusy Jepbaryñ (onuñ ogly Durdyguly) agtygydyr.
Ýurdumyzda barha giñ gerim alýan haýyr-sahawatly işler, gonamçylyklary tertibe salmak, öten-geçenleri ýatlap sadaka bermek, taryhy şahslaryñ adyny belli etmek ynsanperwerligiñ subutnamasydyr. Bu ynsanperwer işde täze, hakyky taryh dikeldilýär, ruhy galkynyşymyzyñ gadamy batlanýar. "Täze sosial-ahlak çelgileri, Watan, borç, watanparazlyk, graždanlyk pozisiýasy, ynam ýaly baky düşünjelere täzeçe garaýyşlary özünde, öz dünýägaraýşyñda kemala getirmek zerur. Şol çelgiler näçe çalt kemala getirildigiçe, döwlet gurluşygy şonça-da netijeli bolar. Milli däplere, häsiýetlere, gumanistik gymmatlyklara daýanýan jemgyýeti döretmek şonça-da netijeli bolar" diýen Saparmyrat Türkmenbaşynyñ sargytlaryna eýerip, biz Gulaş şahyryñ hatyra gününde - doglan gününiñ 160 ýyllygynyñ we aradan çykanynyñ 85 ýyllygynyñ hatyrasyna 1996-njy ýylyñ awgust aýynyñ soñky hepdesiniñ dynç gününde, ýagny 31-ne Gulaş çeşmede, Uzynsuwda, "Gulaş şahyr" gonamçylygynyñ ýanynda uly sadaka berip, doga-töwir galdyrdyk.
Gulaş şahyryñ we doganlarynyñ agtyk-çowluklary, ýuwluklary Gumdag, Nebitdag, Çeleken, Ýasha, Gyzylarbat, Türkmenbaşy, Aşgabat sebitlerinde ýaşaýarlar.
Berdimyrat GARABAÝEW,
taryh ylymlarynyñ kandidaty.
"Balkan" gazeti, 1996 ý.
