Lenin kim, haçan we nähili öldi?

LENIN KIM, HAÇAN WE NÄHILI ÖLDI?

SSSR-iñ Kommunistik partiýasynyñ ýolbaşçysy, dünýä proletariatynyñ serdary Wladimir Iliç Lenin 1924-nji ýylyñ 21-nji ýanwarynda Moskwada aradan çykdy.
Leniniñ görkezilen senede näme sebäpli aradan çykandygy köplere bellidigine we ölüm sebäbiniñ anyk görkezilýändigine garamazdan, onuñ ölümi käbir hususlarda şübheliligine galýar.

• Lenin kim?

Lenin ady bilen tanalan Wladimir Iliç Lenin 1870-nji ýylyñ 22-nji aprelinde dünýä indi.
Leniniñ bitiren işleriniñ kimler tarapyndan häzirem oñlanylýandygyna, ýa-da kimler tarapyndan ýazgarylýandygyna garamazdan, onuñ bütindünýä taryhynda aýgytlaýjy rol oýnan az sanly beýik şahsyýetleriñ biridigini hakykatyñ hatyrasyna boýun almak gerek.
Lenin -  rus sosializminiñ maýagy, rewolýusioner, güýçli syýasatçy, marksistik-leninistik taglymatyñ düýbüni tutujy, Oktýabr rewolýusiýasynyñ baştutany we SSSR diýen ägirt uly imperiýanyñ esaslandyryjysydyr.
Leniniñ iñ uly maksady - kapitalizmiñ barlyşyksyz synpy gatlaklaryndan proletariatyñ bütindünýä rewolýusiýasyny amala aşyryp, synpy bölünşigiñ bolmadyk adamzat jemgyýetini döretmekden we oña serdarlyk etmekden ybaratdy.
Ol marksizmiñ binýadynda gurulan syýasy-ykdysady taglymat bolan leninizm ideologiýasynyñ hem düýbüni tutujydyr. Leninizme marksizmiñ döwrüñ talaplaryna görä, hem guramaçylykly, hem syýasy, hemem ykdysady taýdan düýp prinsiplere esaslanyp täzeçe durmuşa geçirilmegi diýip düşünmek dogry bolar. Ýaşuly nesil gowy bilýändir: Marksizm-leninizm ideologiýasyny wagyz edip türkmen dilinde-de onlarça, hatda ýüzlerçe kitap ýazyldy, terjime edildi. Marksyñ, Engelsiñ, Leniniñ köp tomluklary türkmen dilinde öwran-öwran neşir edildi. Bu boýunça goşmaça gyzyklanýanlar kitaphanalardan ady agzalan awtorlaryñ kitaplaryny we goşmaça edebiýatlary okap bilerler. Şonuñ üçin häzir marksizm-leninizm ideologiýasynyñ üstünde durup, gürrüñimizi sozduryp oturmagyñ hajaty ýok. Şol sanda bu çugdamja makala marksizmi we leninizmi düşündirmegi maksat edinenok.
Leniniñ eserleri XX asyrda bütin dünýäde sosialistik rewolýusiýalaryñ amala aşyrylmagynda we imperializme garşy garaşsyzlyk gazanmak ugrundaky göreşlerde iñ köp goldanylýan eserlere öwrüldi. Şonuñ üçin ýazyjydyr taryhçylaryñ birnäçesi Lenini içgin öwrenip, iki müñe golaý kitap ýazdy.
Dünýä proletariatynyñ we birnäçe ýurduñ kommunistik partiýasynyñ ideologik serdary hasap edilýän Lenin dünýä dillerine eserleri iñ köp terjime edilen ýedinji şahsyýetdir.
Lenin Ilýa Nikolaýewiç Ulýanow (1831-1886) we Mariýa Aleksandrowna Ulyanowa (1835-1916) atly är-aýalyñ ogludyr. Maşgalanyñ etniki gelip çykyşynda dürli-dürli milletleriñ goşundysy bar. Leniniñ ata-babalary rus, galmyk (oýrat), çuwaş, ýewreý, nemes, şwed ganlaryndan (başga-da birküç etniki düzümiñ goşulandygy çak edilýär) emele gelen gatym-gatym ganly gibrid taýpadan gelip çykypdyr.
Lenin rus prawoslaw butnanasynda çokundyrylypdyr. Leniniñ doganlary rewolýuson hereketlere işjeñ gatnaşypdyr.
Anna (1864-1935), Dmitriý (1874-1943) we Mariýa (1878-1937) Ulýanowalar Russiýanyñ Sosial-demokratlar partiýasynyñ agzasy bolup sosialistik göreşe goşulypdyr hem-de "Искра", "Правда" gazetlerinde işläpdirler. Özünden uly dogany Aleksandr Ulýanow (1866-1887) bolsa "Народная воля" hereketine gatnaşypdyr.
Rewolýusion hereketlere gatnaşmagyñ deregine ylym almagy dogry hasaplan Olga Ulýanowa (1871-1891) bolsa Sankt-Peterburg uniwersitetinde okap ýörkä aradan çykypdyr.
Lenin ýaşlyk ýyllarynda üç uly gynançly wakany başdan geçiripdir: Bulardan birinjisi - onuñ kakasynyñ 1886-njy ýylda beýnä gan inmegi zerarly aradan çykmagy, ikinjisi - 1887-nji ýylyñ maý aýynda agasy Aleksandr Iliç Ulýanowyñ rus patyşasy Aleksandr III-e garşy kast edilşigi gurnan terrorçylykly toparyñ agzasydygy sebäpli dardan asylmagydy. Aleksandr tussag tussag astyna alynanda, onuñ ýanynda uýasy Anna Ulýanowa hem bar eken. A.Ulýanowa Karzanyñ golaýyndaky Kokuşkino obasyna sürgün edilýär. Leniniñ başdan geçiren üçünji tragiki wakasy bolsa, onuñ uýasy Olganyñ ýaşajyk gyzka tif (брюшной тиф) keseli zerarly aradan çykmagy boldy.
Sowet döwründe ýazylan awtobiografiýalarda Leniniñ rewolýusion hereketleri giñ gerimde çaltlandyrmagyna onuñ agasy Aleksandryñ dardan asylmagynyñ ýiti täsir edendigi nygtalýar. Rus suratkeşi P.Belousow öz surat eserleriniñ birinde ýaş ýigit Lenini we onuñ ejesini Aleksandryñ ýasyny tutup durka şekillendiripdir. 
"Biz düýbünden başga ýol bilen gideris!" diýen söz Leniniñ halk rewolýusiýasyny durmuşa geçirmek üçin anarhist we ýekebara teraktlary amala aşyrmagyñ deregine marksistik ýol saýlap alandygyny añladýardy. Lenin marksizm bilen gyzyklanmaga başlansoñ, talyplaryñ tolgunşyklaryna işjeñ gatnaşypdyr we munun üçin ahyrsoñy tussag edilipdir. Ol Kazan uniwersitetinden kowlansoñ rewolýusion hereketlerine özbaşdak dowam edipdir. Biraz wagt geçensoñ Sankt-Peterburg unuwersitetiniñ hukuk fakultetine girýär we 1891-nji ýylda okuwy tamamlap, aklawjylyk käri üçin ygtyýarnama alýar.
Latyn we grek dillerini suwara bilen Lenin nemes, fransuz we iñlis dillerini hem ýeterlik derejede bilipdir. 1917-nji ýylda Inessa Armandyñ kömegi bilen fransuz we iñlis dilinde ýazylan makalalary rus diline terjime edipdir hem-de şol ýyl Ženewada S.N.Rawiçe "Meniñ fransuzça okatmaga bilimim pesräk gelýär" diýipdir.

SSSR-iñ gurulmagy

1921-nji ýylda bolşewikler "ak terrordan" (ýagny, aklar ýa-da menşewikler) üstün çykyp, graždanlyk urşuny ýeñiş bilen tamamladylar.
Belorussiýada, Ukrainada, Kawkaz ýurtlarynda we Orta Aziýanyñ türki respublikalarynda-da bolşewikler sowet häkimiýetini agdarmaga çalyşan garşydaş güýçleri derbi-dagyn etmegi başardylar.
1922-nji ýylda gyzyl imperiýanyñ federal gurluşyny kesgitlemek boýunça bolşewikleriñ arasynda özara düşünişmezlik döredi. 
Halk komissary Stalin ähli respublikalaryñ Russiýa Federatiw Sowet Sosialistik respublikasynyñ (RSFSR) düzüminde awtonom statusynda guralmalydygyny öñe sürýärdi. Lenin bolsa muña garşy çykyp, ähli respublikalaryñ deñhukukly ýagdaýdaky birleşen federasiýasynyñ meýilnamasyny taýýarlady. Meýilnama boýunça her respublikanyñ bileleşikden islän wagty bölünip aýrylmaga hem hukugy bardy. Ahyrynda federasiýanyñ gurulmagynda leninistik ýörelgeler kabul edildi.
1922-nji ýylyñ 30-njy dekabrynda RSFSR-nyñ Belarus SSR-niñ, Ukraina SSR-niñ Kawkaz we Orta Aziýa respublikalarynyñ bileleşmeginde SSSR döwletiniñ döredilendigi resmi taýdan yglan edildi.

• Leniniñ ölümi

Rewolýusiýanyñ we uruşyñ beren ýadawlygy Leniniñ saglygyna diýseñ ýaramaz täsir edipdir. Munuñam üstesine janyna kast edilende alan ýaralary onuñ saglygyny hasam pese düşüripdir. Ganhoryñ atan güllesi onuñ boýnunda galypdyr. Oñurga ýiligine ýakyn duransoñ, şol wagtyñ medisina mümkinçilikleri bilen gülläni çykarmak mümkin däl eken. 1922-nji ýylyñ maýynda ilkinji gezek ysmaz geçirip sag aýagy ysman galan Leniniñ hökümetdäki roly barha azalyp başlapdyr. Şol ýylyñ aprel aýynda geçiren ikinji ysmazyndan soñ-a, syýasy arenadan ymykly çekilmeli bolupdyr. 1923-nji ýylyñ martynda geçiren üçünji ysmazy Lenini dilden-agyzdan we ýöremekden goýýar hem-de ol tä ölýänçä düşekde ýatylgy galýar.
Geçiren ilkinji ysmazyndan soñ hökümet bilen baglanyşykly aýtjak käbir zatlaryny ýazga geçirtdi. Olaryñ arasynda iñ bellisi "Leniniñ wesýetidir". Bu wesýetde, Stalin başlyklaýyn käbir öñbaşçy kommunistler tankytlanýardy.
Lenin 1922-nji ýylyñ aprel aýyndan başlap Kommunistik partiýanyñ birinji sekretary bolan Staliniñ eline çäksiz ygtyýarlygyñ geçendigini aýdyp, kollektiwiñ agzalaryna ony bu wezipeden çetleşdirmegiñ ýollaryny gözlemegi maslahat berýärdi. Mundan başga-da ol "Militaristik materializmiñ ähmiýeti hakynda", "Kamenewe hat", "Özbaşdaklaşdyrma hakynda", "Hyzmatdaşlyk", "Has az, has gowy" ýaly dürli makalalary ýazdy.
Lenin aradan çykansoñ, onuñ aýaly "Wesýetnamany" 1924-nji ýylyñ maý aýynda geçiriljek Kommunistik partiýanyñ XIII gurultaýynda okamak şerti bilen Merkezi Komitetiñ sekretariatyna tabşyrdy. "Wesýetnama" şol wagt partiýada edenini edýän Zinowýew, Lew Kamenew we Iosif Stalin dagylary kyn ýagdaýa düşürdi.
Leniniñ partiýadaky uly abraýy we hormat-sylagy sargytnamanyñ bassyr-bussyr etmäge mümkinçilik berenokdy. Emma L.Troskä garşy häkimiýet söweşine giren Zinowýew, Kamenew we Stalin dagylar ýeñ bermek islemediler. Bu ýagdaýda üç ülpet Merkezi Komitetde ýygnanyşdy. Olar wesýetnamany XIII gurultaýyñ delegatlaryna ýandepderçelerine belläp almazlyk we hat barada gurultaýda dil ýarmazlyk şerti bilen okap bermegi makul hasapladylar. Leniniñ aýaly Krupskaýa muña garşy çykanam bolsa, netije üýtgemedi. Wesýetnama delegatlar tarapyndan aýry-aýry okaldy. Şeýle-de bolsa, ýagdaý Leniniñ garaşyşy ýaly gutarmady. Stalin birinji sekretaryñ kürsüsinu hiç kime bermedi. Leniniñ aýaly Krupskaý hem wagtyñ geçmegi bilen Staline garşy gitmegini goýup, ony goldap başlady. 
Emma Leniniñ wesýeti SSSR-e duşmançylyk edýän kapitalistik döwletler üçin gowy mümkinçilik döretdi. Wesýetnamanyñ bir bölegi 1926-njy ýylda amerikan žurnalisti Maks Istmen tarapyndan terjime edilip, ABŞ-da çap edildi. L.Troskiý bolsa partiýanyñ hataryndan kowlup, sürgüne ugradylansoñ, 1934-nji ýylda wesýetnamany dolulugyna çap etdirdi.
Lenin 1924-nji ýylyñ 21-nji ýanwarynda sagat 18:50-de elli üç ýaşynda aradan çykdy. Leniniñ ölümi boýunça resmi beýannama "serebral arteriaskleroz" ýa-da "dördünji gan inmedi". Emma Lenini sagaltmaga çalyşan 27 sany lukmanyñ diñe sekiziniñ netijenamasynda bu kesgitleme barlygy üçin, onuñ ölümi boýunça dürli-dürli gipotezalar orta atyldy. Taryhçylaryñ aglabasy onuñ ölüm sebäbiniñ  "atylmadan soñky boýnunda galan gülläniñ döreden ysmazy" netijesinde bolandygyny biragyzdan makullaýar. Şol sanda Leniniñ ölüminde Staliniñ hem eliniñ barlygy güman edilýär.
Rewolýusiýanyñ we SSSR-iñ arhitektory Leniniñ ölümi sebäpli gyzyl imperiýanyñ çar künjünde bir hepdeläp matam yglan edildi. Birnäçe günüñ dowamynda millionlarça adam onuñ meýdiniñ öñünde hormat bilen baş egdi.
Leonid Krasiniñ teklibi bilen doñdurylan jeset 1924-nji ýylyñ 27-nji ýanwarynda dabaraly ýagdaýda Moskwanyñ Gyzyl ploşadynda bina edilen Lenin mawzoleýinde ýerleşdirildi.
Leniniñ ölüminden üç gün geçen badyna rewolýusiýanyñ sallançagy Sankt-Peterburgyñ ady Leningrada öwrüldi. SSSR-iñ dargan 1991-nji ýylyna çenli şäher şol atda galdy. 1991-nji ýylda gaýtadan Sankt-Peterburg adyny alan şäheriñ ýerleşýän welaýaty häzirem Leningrad oblasty diýip atlandyrylýar. Leniniñ doglan şäheri Simbirskiniñ adyna bolsa onuñ aradan çykmagyndan kän wagt geçmänkä Ulýanowsk ady dakyldy. Leniniñ hormatyna Ulýanowsk şäheriniñ ady şol durşuna galdyryldy.

• Leniniñ beýnisiniñ öwrenilmegi

Leniniñ beýnisi onuñ bedeni mumyýalanmazdan öñ daşyna çykarylypdy. Sowet hökümeti Leniniñ beýnisini öwrenmek we "geniallyga" ýol açan beýin öýjükleriniñ ýerini anyklamak üçin tanymal nemes alymy Oskar Wogty ygtyýarlandyrdy. Barlaglar Wladimir Behterewiñ Beýnini öwreniş institutynda geçirildi. Wogt 1929-njy ýylda çap edilen makalasynda Leniniñ beýnisiniñ reñksizdiguni, biraz ýygrylandygyny, birnäçe kysmynyñ ýumşandygyny we serebral korteksiñ üçünji gatlagynda käbit piramidal neýronlaryñ bardygyny ýazypdy. Ýöne bu beýan edilenleriñ geniallyk bilen baglanyşygy jedelli meselä öwrüldi. Wogtyñ barlaglary sowet hökümetini kanagatlandyrmansoñ, 1993-nji ýylda ruslar tarapyndan gaýtadan topar düzülip ikilenç barlag geçirildi. Barlagyñ netijeleri Leniniñ beýnisiniñ özboluşly aýratynlyklarynyñ we artykmaçlyklarynyñ bardygyny görkezdi.
 
• Leniniñ sifilis keselinden ölendigi "subut edildi"

Häzire çenli ölüm sebäbi "janyna kast edilenden soñky ysmaz" diýip bilinýän Leniniñ aslynda fransiýaly jelep bilen bolan jynsy gatnaşygyndan ýokuşan sifilis keselinden ölendigi anyklandy.
Iñlis taryhçysy Helen Rappaport ABŞ-nyñ Kolumbiýa uniwersitetiniñ arhiwlerinde saklanýan täsin bir maglumaty ýüze çykardy.
Nobel baýragynyñ eýesi Iwan Pawlowyñ itler boýunça geçiren klassyky barlag usullary bilen baglanyşykly galdyran ýazgylarynyñ bir ýerinde, hut rus alymynyñ öz eli bilen ýazan "Rewolýusiýa beýnisinde sifilis wirusy bolan bir telbe tarapyndan amala aşyryldy" diýip ýazgysynyñ bardygyny anyklady. 
Iñlis taryhçysy Rappaport Leniniñ Parižde bir jelep bilen jynsy gatnaşykda bolansoñ, sifilis keseli bilen keselländigi barada delilleriñ bardygyny aýdýar.

Internet maglumatlary esasynda taýýarlandy.