Jeýtun medeniýeti

ҖЕЙТУН МЕДЕНИЕТИ

«Түркменистаның медени мирасы мүңлерче йыллардан гөзбаш алып гайдан юртларың хатарына гирйәр».
Сапармырат Түркменбашы

Нух заманының б. э. өңки VII–VI мүңйыллыклары археологлар тарапындан неолит я-да тәзе даш асырлары дийлип атландырыляр.
Бу дөвүрде Түркменистаның чәклеринде мөхүм тәзеликлер болуп гечйәр. Б. э. өңки VII–VI мүңйыллыкларың сепгидинде Меркези Азияда илкинҗи отурымлы, экеранчылык ве малдарчылык билен мешгул болуп башланандыгының аламаты Ашгабадың 28 км демиргазык-гүнбатарында Җейтун ядыгәрлигинде йүзе чыкарылды. Ол ядыгәрлик җейтун медениети ады билен дүнйә мешхур болды.
Җейтун медениети Хазарың гүндогар якасындан гелип чыкыпдыр, я-да Көпетдагда яшан авчылык ве ир-иймиш йыгнамак билен мешгулланан тайпаларың өсмегинден шол медениет дөрәпдир диен чакламалар хем бар.
Түркменистаның хәзирки чәклери Җейтун дөврүнде Меркези Азияның иң гүр илатлы ерлериниң бири болупдыр, овнуклы-ирили сув акымлары илаты ёкумлы иймитлик өнүмлери билен үпҗүн эдйән чешмелер болуп хызмат эдипдир. Көпетдагың җүлгелеридир эңңитлери гүр өсен өсүмликлере, ябаны мивели агачлара, ыгшылдашып отуран дәнели өсүмликлере, ылайта-да арпа басырылып отурыпдыр. Дүрли-дүмен отлара бай болан үммүлмез сәхралыклар маллара тебигы өри мейдан болуп хызмат эдипдир. Җейтун дөврүнде даш гураллары ясамагың усуллары кәмиллешипдир. Оларың гөрнүшлери көп дүрли, ерине етирйән ишлери хил тайдан кәмил болупдыр. Йылманан палталарың, исгенелериң, тешеле-риң, пычакларың, оракларың, пейкамларың ве келтеҗик найза-ларың гөрнүшлери артыпдыр. Даш гураллар билен бир хатарда, сүңкден ясалан гуралларың тәзе гөрнүшлери пейда болупдыр.
Адамзат дурмушындакы дүйпли өврүлишиклериң бири адамларың авчылыкдан малдарчылыга, миве чөплемекден экеранчылыга гечмегидир.
Җейтун заманында хова майыл ве чыглы болуп, малдарчылыгы ве экеранчылыгы өсдүрмек үчин аматлы шертлер дөрәпдир.
Шейлеликде, малдарчылык ве экеранчылык билен мешгул болян илкинҗи отурымлы обалар пейда болупдыр.
Меркези Азияда иң гадымы экеранчылыгың дөрән ери хәзирки Ахал велаятының ерлери болуп, такмынан, гүнбатарда Сердар этрабындан, гүндогарда Теҗене ченли аралыгы өз ичи-не алыпдыр. Илатың гүрелмеги ве адамларың санының артма-гы Җейтун заманының хәсиетли айратынлыкларының биридир.
Б. э. өңки VII мүңйыллыгың аягында VI мүңйыллыгың башларында Көпетдаг этегиниң гиң дүзлүклеринде җейтун медениети дөврүне дегишли түркменлериң гадымы ата-бабалары яшапдыр.
Җейтун медениетиниң гүнбатар топар ядыгәрликлери Бамы, Гиевҗик, Келете болуп, олар Сердар этрабы билен Гөкдепәниң аралыгында ерлешипдир. Ядыгәрликлериң орта топарына гирйән Җейтун, Тәзе Нусай, Чопандепе, Тогалакдепе, Пессеҗикдепе болса Гөкдепе ве Рухабат этрапларының аралыгында ерлешйәрлер. Гүндогарда Монҗуклыдепе, Чагыллыдепе ве Гадымыдепе Кака этрабының Мәне ве Чәче обаларының арасында ерлешйәр.
Түркменистаның чәклеринде яйран бу медени топлумлар җай гурлушыгында, хоҗалык ишинде, өнүмчиликде, яшайышда, җемгыетчилик гурлушында, адамларың рухы дүнйәсинде, өсүш угурларында бүтин Меркези Азияда өзлерине махсус айратынлыклар билен тапавутланыпдырлар ве олар иң гүр илатлы ерлер болупдыр.
Кәбир хасапламалара гөрә, экеранчылыга ве малдарчылы-га гечиленден соңра ер тогалагының илаты 15 эссе артыпдыр.
Экеранчылыгың дөремеги билен адамлар иймит билен долы үпҗүн эдилипдир. Экеранчылык адамларың отурымлы-лык ягдайында яшамакларыны беркидипдир. Экеранчылыга гечмек үчин белли шертлер герек: аматлы мес топраклы ер, өсдүрип етишдирер ялы герекли өсүмликлердир-тохумлар ве эсасы шертлериң бири-де иш гураллары үпҗүн болан адамларың болмагыдыр.
Илкибашда дәнелери өзлериниң өсйән ерлеринде дүме өсдүрип етишдирипдирлер. Хасыл дурнуклы ве ёкары болмандыр. Дүме билен бир хатарда, даг этегиндәки чешмелериң сувларының көмеги билен бир гезек суварылян галла экипдирлер. Чешмелериң сувларыны экеранчылыкда уланмак суварымлы экеранчылыга ёл ачып, илаты дәне билен үпҗүн этмәге долы мүмкинчилик дөредипдир. Бу ерлерде б. э.өңки VI мүңйыллыкда ики хатарлы арпа ве өрән гысга өсйән бугдай экипдирлер.
Шейлелик билен, җейтунлылара дүме ве суварымлы экеранчылык мәлим боландыр дийип чак этмәге эсас бар.
Җейтунлылар ерлерини кәтмениң илкинҗи гөрнүши болан, уҗуна даш халка гейдирилен ер газылян таяклар билен өзлешдирипдирлер. Экеранчылыгың иң мөхүм дөври етишдирилен хасылы йыгнамак мөвсүми болупдыр. Хасылы ормак үчин уланылан гураллар – чакмакдашдан ясалан оракларың, азык өнүмлерини тайярламак үчин уланылан дашдан ясалан овгучларың көп санлысы Җейтундан тапылды. Сынагларың нетиҗесинде чакмакдашдан ве сүңкден ясалан иш гуралларының өндүриҗилигиниңёкары боландыгы аныкланылды.
Экеранчылыгың дөремеги билен метал эретмеклигиң ачылышы-да багланышыклыдыр. Кичи Азиядакы Чейүнкиде ве Түркиедәки Чатал-Гуюкда металдан ве гуршундан ясалан гураллар күйзегәрлик билен бир вагтда дөрәпдир, эмма илки дөвүрлерде бу ачыш гиңден яйрамандыр, онуң себәби болса зәхмет гуралларының өрән аз гөрнүшлериниң ясаланлыгы үчин олар гиңден уланылан дәлдир. Җейтунда металдан ясалан гураллар хәзирликче тапылмандыр.
Экеранчылык иймитден башга-да пейда гетирипдир: саманы овнадып палчыга гарып гап-гач ясамакда, җай сувамакда ве мал оты хөкмүнде уланыпдырлар.
Өндүриҗи хоҗалыгың дикелдилмегинде, экеранчылыкданбашга-да, хайванлары элдекилешдирмек ве етишдирмек улы орун тутупдыр. Малдарчылыгың йүзе чыкмагының аламатларының бири-де экеранчылыга гечилмегидир. Хайванлар үчин от өсдүрилип етишдирилип башланяр. Ябаны хайванлары элдекилешдирмек дәбе өврүлйәр. Малдарчылыгың дүйби хайванлары элдекилешдирмекден башланяр. Гоюн-гечилери элдекилешдирмек илкинҗи гезек Дамдамчешме ве Җебел говакларында яшан илатың арасында пейда болуп, соңра Көпетдагың этегиндәки дүзлүклере хем чалт яйрапдыр. Җейтундан тапылан хайванларың сүңклериниң галындыларына гөрә, авчылык ве малдарчылык Көпетдаг этегиндәки экеранчыларың дурмушында улы орун тутупдыр.
Җейтун медениетине дегишли ирки экеранчыларың умумы ыкдысадыетинде иңңән мөхүм пудагың – малдарчылыгың эмеле гелмеги Көпетдагың этек дүзлүклеринде яшайшың чалт яйрамагына гетирипдир. Бу болса Хазарың демиргазык якаларындан башлап,гүнорта Урала ченли аралыкдакы чәклерде яшан адамларың хоҗалыгында эсасы угурларың бириниң пейда болмагына гетирипдир.
Малдарчылыга гечмек билен җейтунлыларың дурмушын-да авчылык хем өз әхмиетини йитирмәндир. Ядыгәрликлерден тапылан хайван сүңклериниң арасында умгаларың (даг текесиниң) ве айракларың (даг гочларының), кейиклериң сүңклери көп душ гелйәр. Җейтунлылар үчин овнук шахлы маллары сакламак аматлы болупдыр, чүнки олары бакмак ири шахлы маллара гаранда еңил болупдыр. Җейтун медениетиниң гички дөвүрлеринде малдарчылык авчылыкдан агдыклык эдйәр. Оңа тапылан сүңклер ве иш гураллары шаятлык эдйәр.
Малдарчылыгың гошмача чиг маллары: дериси, йүңи, сүңки болса дурмушда гиңден уланылыпдыр. Хайванларың сүңклеринден хоҗалыкда уланмак үчин иш гуралларыны ясапдырлар. Сүңкден бизлер, дешгичлер, иңңе-теменлер, ораклардыр пычаклара саплар ве башга яраглар хем безеглер ясапдырлар.
Көпетдагың гүнбатар песлигиниң илатының дуралгалары Көпетдагың җүлгелеринде ве даг этеклеринде битен ябаны дәнели өсүмликлериң иңңән улы мейданлары билен янашык болупдыр. Җейтун ядыгәрликлериниң өсүмликлериниң галындыларыны өвренмек даг этегиндәки тәзе даш асырлары дөврүниң обаларының токай улгамларында ерлешендиклерини субут эдйәр6.
Җейтунлылар экеранчылыкдан, малдарчылыкдан, авчылыкдан ве чөплейҗиликден өзлерини герек өнүмлер билен үпҗүн эдипдирлер. Җемгыетиң экеранчылык-малдарчылык ыкдысадыетине гечмеги ве адамларың хал-ягдайының говуланмагы оларың башга ислеглерини канагатландырян өнүмчилигиң өсмегине элтипдир. Тәзе иш гуралларының дөремеги билен билеликде, өй-хоҗалык өнүмчилигиниң-де тәзе гөрнүшлери йүзе чыкыпдыр. Олардан күйзегәрчилиги, палчыкдан җай салмагы ве докмачылыгы беллемек болар. Мадды өнүмчилик адамларың медени дурмушының сагдынлашмагына, хал-ягдайларының говуланмагына алып барыпдыр.
Б. э. өңки VI мүңйыллыкда гүнорта Түркменистаның чәклеринде отурымлы экеранчылык  малдарчылык билен баглы ыкдысадыети болупдыр. Җемгыетиң экеранчылык  малдарчылык ыкдысадыетине гечмеги ве оларың хал-ягдайларының говуланмагы, ислеглериниң артмагы иймит билен багланышыгы болмадык өнүмчилиги өсдүрмек үчин хөвес дөредипдир. Җейтунлыларың җайлары пагсадан салнып, дүйби хек билен сувалыпдыр, диварлары гызыл, гара реңклер билен реңкленипдир. Оларың җайлары инедөрдүл отаглардан ыбарат болуп, гапдалында хем кичирәк хоҗалык сарайлары, агыллар ерлешипдир. Җайларың арасында ачык ховлуда оҗак болуп, онда нахар тайярланыпдыр.
Җейтун медениетиниң ядыгәрликлериниң хеммесинде диен ялы җайларың гурлушы бирмеңзеш болуп, олар диңе гөврүми я-да отагларың ичиниң гурлушы ве безеги билен тапавутланыпдыр. Яшалян җайларың отагларында дивара янашдырылып улы оҗак ясалыпдыр, онуң ики тарапында болса оҗагы төверекләп дуран ер гойлупдыр. Гапының ашагына гоюлян оюк дашлар гапыларың ир дөрәндигине шаятлык эдйәр.
Өңки заманларда уланылан агачдан, дериден эдилен гап-гачлара дерек тоюндан ясалып отда биширилен гапларың орнашмагы бу дөврүң мөхүм үстүнлигидир.
Җейтуның әхли гап-гачларының палчыгы оңат эйленип, олар золаклайын усулда ясалыпдыр. Палчык золакларыны бири-бирине сепләп, габың белли бир шекилини эмеле гетирипдирлер ве йүзүни йылмапдырлар. Гап-гачлары ики топара, ягны оҗакда уланылян гөдегрәк ве нахар иймекде уланылян юка гаплара бөлмек боляр. Барып шол дөвүрлерде олары беземек барха кәмиллешдирилипдир. Гап-гачларың хер дүрли гөврүмде ве гөрнүшде болмаклары шол дөвүрде иймитиң тайярланылышының, сакланылышының ве сарп эдилишиниң нәхили боландыгына гөз етирмәге мүмкинчилик дөредйәр. Бу дөврүң адамлары гөрүп йөрен затларыны садалашдырып хем умумылашдырып, күйзегәрчилик өнүмлериниң дүрли гөрнүшлерини дөретмеги башарыпдырлар. Олар гөнүбурчлуга, айлава, деңтараплылыга, тебигатдакы меңзешликлере говы гөз етирипдирлер.
Шол дөврүң мөхүм үстүнликлериниң ене бири – реңкиң ойланып тапылмагы ве нагшың йүзе чыкмагыдыр. Адамлар магдан җисимлеринден, өсүмликлерден, дүрли реңкли топракдан реңк алыпдырлар. Оңа реңк оврадыланда уланылан овгучлардакы галындыларың тапылмагы хем шаятлык эдйәр, ылмы барлагларың берйән маглуматларына гөрә, шол дөвүрде охраны (сарымтыл гызыл реңкли җисим) якып, оны тәзеден ишлемегиң тәрлерини: ювмагы ве яг билен гармагы башарыпдырлар. Шондан соң охра артыкмач галындылардан арассаланыпдыр, нетиҗеде ол ягты хем дуры, сувуң тәсирине чыдамлы болупдыр. Тоюндан ясалан гапларың ачык отда эндиган бишмейәнлиги себәпли, бир реңк чалыняндыгына гарамаздан, нагышлар гарамтыл ве ачык гоңур, гойы гырмызы гөрнүше эеболярлар. Нагышларың илкинҗилери гөни, кесе чызыклардан, гөзенекдирнокатлардан, толкун, яй, шекиллеринден, дик улгамлардан ыбаратдыр.
Алымларың пикирине гөрә, шол дөвүрде гаплара я-да диварың йүзүне чекилен нагышлар язувың илкинҗи, иң гадымы шине гөрнүшинде пейдаланылыпдыр. Адамлар экеранчылыкда хасыл өндүрмек үчин зерур задың бири болан сувуң боллугыны исләп, толкуның, ягыш-гар ягмагыны диләп, нокатларың суратыны чекипдирлер. Бу нагышлар хасыллылык ынанҗының-тагзымының башлангыҗыдыр.
Хәзирки Гөкдепе этрабында ерлешйән Пессеҗикдепеден тапылан дивар суратыны аҗайып ачыш хасапламак болар. Бу ерде б. э. өңки VI мүңйыллыга, Нух заманының җейтун медениетине дегишли улы ымаратың дүйби ачылды. Бу ымаратың гурлушы яшайыш җайларының судурыны гайталаяр, эмма гөврүминиң улулыгы, ичиниң безеглери онуң ыбадатхана боландыгына гүвә гечйәр. Бу болса ирки экеранчылык җемгыетиниң рухы медениетиниң хем дүйпли өзгерендигини аңладяр. Бу җайың бейлекилерден тапавуды диңе бир гөврүминиң улулыгында болман, эйсем Меркези Азияның чәклеринде иң гадымы, диварың йүзүне гара ве гызыл реңклер билен сурат чекиленлигиндедир. Бу ерде авчылыгы суратландырян шекиллер ве геометрики нагышлар чекилипдир. Суратда уҗы эгри хәзирки заман чопан таягыны ятладян чызыклар, тойнаклы үч хайваның, йыртыҗы хайванларың икисиниң шекиллери бар.Йыртыҗы хайванлары гара, тойнаклылары болса гызыл реңк билен шекиллендирипдирлер.
Түркиедәки дүнйә белли Чаталгуюк диен ядыгәрликде Алынкы Азияда илкинҗи дивар безегиниң үсти ачылан болса, Пессеҗикдепедәки суратлар Меркези Азияда иң ирки дивар безегидир. Пессеҗикдепелилериң дивар беземек дәби соңкы мүңйыллыклара дегишли дөвүрлерде-де довам эдипдир. Өзболушлы безегли җайлар адамларың абаданчылыгының өсүп башландыгыны гөркезйәр.
Түркменистаның хейкелтарашлык сунгаты хем өз гөзбашыны Җейтундан алып гайдяр. Шол дөвүрде тоюндан умгаларың ве айракларың шекиллерини ясап, олары биширип я-да чиглигине гурадып гоюпдырлар. Бу хейкелҗиклериң чага ойнаваҗы болан болмагы әхтималдыр. Ики-еке, йөнтем, адамсыпат хейкеллер хем душяр. Олардан отуран гөрнүшде шекиллендирилен зенан кешпли хейкелҗик белләп гечмәге мынасыпдыр.
Овнук хейкелҗиклериң көплүгиниң шол вагткы дини дүшүнҗелере гөрә белли бир зада уймак билен баглы болмагы хем әхтималдыр, мысал үчин, хасыллылык тагзымы. Хасыллылыга багышланан зенан хейкелҗиклерине уймак дәбиниң илкинҗи шинелери хем өз гөзбашыны шол дөвүрден алып гайдыпдыр.
Җейтунлылар дери эйләп беҗермек үчин өрән кәмиллешен, агаҗа я-да сүңклере беркидилен иш гуралларыны уланыпдырлар. Ики эл билен тутулян гыргычларың дөремеги билен адамларың зәхмет херекетлери хас-да еңиллешипдир.
Бойраларың ызларының галындыларының ве икбашларың тапылмагы, гөдегрәгем болса сапак эгрилендигине, өрмек я-да докамак сенединиң боландыгына гүвә гечйәр.
Ирки экеранчылык обаларында дүрли безег шайларына, эсасан хем монҗуклара душ гелинйәр. Монҗуклар дашдан, сүңкден, балыкгулакдан ёнулып ясалыпдыр.
Җейтун медениетине дегишли ядыгәрликлерден сүңкден, дашдан ёнулып ве тоюндан ясалып биширилен күшт маллары-ны ядыңа салян ойнавачлар тапылды. Шол ойнавачлар билен ойналан оюнлар адамларың аңының өсмегине ярдам эдипдир.
Ирки экеранчылык медениетиниң өсүп кәмиллешен бирнәче меркезлериниң боландыгы аныкланды. Олардан, җейтун медениетине хас якыны хөкмүнде, гоңшы Эйраны, Түркийәни гөркезмек болар7. Якын Гүндогарың дүрли этрапларында ирки экеранчылык медениетиниң өсүшини хәсиетлендирмек билен, онуң эмеле гелшини долы суратландырмак боляр. Оларың хас беллиси Иордан дерясының җүлгесинде ерлешйән Телл-эс Султан депеси  Иерихон шәхериниң галындысыдыр.
Шейлеликде, Җейтун заманында өндүриҗи гүйчлериң өсмегиниң Түркменистаның тарыхында иң мөхүм меселелериң бири боландыгыны археология ачышлары гөркезди. Ирки экеранчылык-малдарчылык җемгыети соңкы Әнев медениетиниң ве Огуз хан Түркмен эйямының башлангыҗының мадды медениетиниң эсасы өзени болды.