Baran ýeri alaýazdy...

BARAN ÝERI ALAÝAZDY...

Ýakynda 2019-njy ýylyñ 27-nji noýabrynda belli wäşi, Türkmenistanyñ halk artisti Juma Ýazmyradow aradan çykdy.
Juma Ýazmyradow 1938-nji ýylyñ 10-njy fewralynda Büzmeýin etrabynyñ Herrikgala obasynda dünýä indi. Ýaşady, döretdi, halkyñ göwnünde tagt gurdy, soñra mynasyp ýaşan ömrûne soñky nokady goýdy we öten-geçen ata-babalarymyzyñ yzyna eýerip, bakyýete göç etdi.
Kitapçy edebi-çeper saýty belli wäşimizi hatyralap, onuñ bilen 2005-nji ýylda geçirilen söhbetdeşlikleriñ birini okyjylaryñ dykgatyna ýetirýär.
Merhuma Alladan rehmet, hossarlaryna sabyr-kanagat dileýäris!

Söhbetdeşlikden öñki söhbet

Juma Ýazmyradowyñ toýdaky çykyşyny diñlemek üçin, ýegeni Nurberdi Işanowlaryñ öýüne bardym. Iki toýuñ wideoýazgysyna tomaşa etdim. Şonda täsir galdyran käbir pursatlary ýatlamagy makul bildim. Juma Ýazmyrat eli mikrofonly toýy açýar. "Hormatly adamlar! Toý saçagynyñ başyna geçiñ! Arkaýynja ýerleşiñ! Ýerleşmedikleriñiz azajyk sabyr ediñ! Täç doganym, uruş ýyllarynyñ açlyk belasundan alyp çykandyr. Bu gün bagtyýar zamanada toý saçagy giñden ýazyldy.

* * *

Nurberdi Işanow daýysy bilen baglanyşykly pursatlary ýatlady:
- "Hydyr-Ylýas" diýen ýaly Juma daýym bilen Poşalak agany aýry göz öñümize getiremizok. Bulam olaryñ durmuşda-da, işde-de dostlukly gatnaşygynyñ nyşany. Bir gün Juma daýym bir toýumuzda Poşalak aga ýüzlenýär.
- Tanyş boluñ! Bu meniñ aýal doganym Çebşek (Çebişem) diýäýýäs - diýip, daýzam bilen tanyşdyrýar. Çebşek daýzamam, tüwelemen daýaw-da. Onsoñ Poşalak aga mañlaýyna kölegeledip seredýär-de:
- Aý, ýok, bu çebişden ulurak görünýär-le - diýdi.

* * *

Bir gezek Juma daýym bilen awa gitdik. Bäş metr ýaly golaýymyzda towşan gezip ýör. Men Juma daýyma tüpeñi uzatdym. Entek tüpeñ atyp görmändir! Goşa tüpeñiñ iki gulagynam birden gysypdyr. Uly ses bilen tozan turup gitdi. Towşan sese gorkupmy, gulagy gapylypmy, pyrlanyp dur. Ylgap baryp diri tutdum. Ok towşanyñ artky aýagynyñ dyrnagyndan degen eken. Juma daýymam:
- Etini ok bilen zaýalaman, aw şunuñ ýaly awlanýandyr, öwreniñ! - diýen bolýardy.

* * *

Ine-de men halypa degişmeçi Juma Ýazmyradow bilen gürrüñdeş bolup otyryn.
Juma halypa, eli sübseli köçe süpürip ýören gelne:
- "Juma Ýazmyradow" diýlende, siz haýsy pursaty ýatlaýarsyñyz? - diýdim.
Ol:
- Endamyñy tikenekledip duran okaýyş - diýip, nagt jogap berdi.
- Ilki bilen-ä kalbymy, tutuş tenimi päklemän studiýa baramok. Onsoñam mikrofonyñ öñüni halksyz göz öñüme getiremok. Meşhur artistlerimiz Hommat Müllük pahyram goşgyny gowy okaýardy. Magtymguly Pyragynyñ "Ýaraşmaz" atly goşgusynda:

- Ýagşydan ýaman söz çyksa bolar geñ,
Akly-görki Alla gaýyrmamyş deñ,
Towşan derýa bolmaz, şol suwa-harçeñ,
Humsuñ ülkesine dolmak ýaraşmaz -

- diýen bendi bar (goşgyny ýatdan aýdyp berip durka-da, radio diñläp duran ýaly bolupdym). Ine, şu bendiñ başky iki setirinde aýdylýan pikir düşnükli. Ýöne soñky iki setiri näme diýýär. Ana, şony bilmek üçin ençeme kitaplary dörüp, alymlar bilen maslahatlaşyp, şygryñ mazmunyna düşünerdik. Haýsy kitabyñ tekjäniñ niresinde duranyny, yzyna öwrülmän tapyp bilýän Mäti Kösäýew ýaly alymlat bardy. Ýaltanmazdyk. Soñam aýdylýan pikiriñ ruhuna girip okaýardyk.

- Il içinde "Juma Ýazmyrat Alla tarapyn toý üçin ýaradylan ýaly" diýilýär. Gutlah sözüni aýdanyñyzda iñ gowy görýän jümläñiz?!

- Toý bir gowy zat. Toýdan bolsun! Çagyrylsam toýdan galamok. Bir zatlar berseler ýüzüme sylyp alýan.

- Halypalar hem-de şägirt hakda näme aýdyp biljek?

- Diýdiler dünýede nämedir gyt zat,
Üç gezek diýdiler: "Ussat!" "Ussat!"
Näçe gyt bolsa-da Ussat diýdiler,
Çyn şägirt ondanam gyt zat - diýdiler.
Kerim şahyryñ - halypamyñ şu setirleri bilen jogap bermegi dogry hasap edýän. Ilki bilen-ä halypam halk. Halkdan ýygnap, soñam taraşlap, özüne gaýtaryp berýär. Galyberse-de, Magtymguly Myşşy, Gurbangylyç Hydyr, Pyhy Tagan, Mämmet Seýit, Gurbannazar Eziz, Aşyrberdi Kürt ýaly ussat ýazyjy-şahyrlary, tanymal wäşileri öz halypalarym hasaplaýaryn.

Juma Ýazmyrat gülkiñ-degişmäñ manysyny şeýle düşündirdi:

- Arkadiý Raýkin "Konsertde tomaşaçy gülsün. Ine, konsertden soñ öýüne gaýdyp barýarkalar, pikire batyp dymsynlar, öz ýalñyşlaryna düşünsinler" diýýär.

- "Olar Watan üçin söweşdiler" kinofilminde türkmen dilinde ses berdiñiz. Artist Ýuriý Nikuliniñ içki dünýäsini açyp bilipsiñiz diýip hasap edýän.

- Iki ýüze golaý kino terjimesinde ses berdim. Şolaryñ içinde iñ kyn düşeni azerbaýjanlaryñ "Arşin Mal alany". Dünýä belli artistler Ýuriý Nikuliniñ, Kramorowyñ, Leonowyñ seslerine türkmen dilinde ses berdim. Ýerine düşenini-düşmedigini halk aýdar. Şu iki pursaty aýdyp biljek. "Belorus wokzaly" atly filminde Leonowyñ sesini beripdim. Bir gezek Puşkin teatrynda duşuşyk boldy. Şonda meşhur artist Leonowyñ özi "Men türkmençe gowy bilýän ekenim" diýip elimi gysdy.
Ýene bir waka ýadyma düşýär. Bir öýüñ gapysyna ýetdim. Öýden bir garry daýzanyñ: "Sesiñ başyñy iýsin. Näçe kişini gara ýere ýuwutdyrdyñ" diýip, sögünip oturanyny eşitdim. Diñşirgensem, öz sesim gulagyma iläýdi. Poşalag-a Staliniñ, menem Gitleriñ sesini beripdim. Bildirmän yzyma dolandym.

- Bir döwürde Tagan Sary (Annam brigat)n Akmyrat Bäşim ýaly tanymal artistler tapgyry ýüze çykdy? Sebäbi nämedenkä? Ýa režissýoryñ güýçlüligindenmikä?

- Ruhnamanyñ birinji kitabynda: "Ýylgyryş - adamyñ ruhy ýüzüdir. Ýürekden ýylgyrýan adamlar jomartdyr, olaryñ işleri şowunadyr" diýip, nygtalşy ýaly, ýylgyrmak, şatlanmak ruhubelentligiñ alamaty. Kalby şahandazlyga ýugrulan kalbymyz degişmä, ýylgyrdýan hoş söze uly ähmiýet berýär.
Biz halkyñ içinde gezýäs. Hemişe zehinli adamlañ gözleginde. Haýsy kärdeligine garamyzok. Ýiti zehinlidigini duýsak, studiýa alyp gelýäs. Akmyrat Bäşimow, Tagan Saryýew ýaly halypa artistler durşy bilen zehindiler.

- Radioda goýan oýunlaryñyz barada-da aýdaýsañyz.

- "Görogly" şadessanynyñ köp şahasyna oýun goýdum. "Öwez öýlenen", "Gyratyñ ogurlanyşy", garaz, kän. "Şükür bagşy", "Nejeboglan", şeýle-de Mylly aga, Pürli aga ýaly ussat sazandalar barada-da goýan radiooýunlarymam ep-esli bardyr.

- Şunça ýyllyk iş tejribäñizde ýatda galan, begenen pursatyñyz?!

- 1987-nji ýyly garşylaýardyk. Ýanwaryñ 2-sidi. Şonda Saparmyrat Nyýazow biziñ "Mawy yşyk" täze ýyl gepleşigimizi öwdi. Öz ýanyna çagyrdy. Kyrk sekiz ýaşymdadym. "Türkmenistanyñ at gazanan artisti" diýen hormatly at berdi. 1994-nji ýylyñ 8-nji iýulynda Gurbannazar Atakgaýewiñ (Poşalagyñ) altmyş ýyllygynda-da "Türkmenistanyñ halk artisti" diýen at berdi". Sag bolsun.

* * *

Hormatly okyjylar!
Juma Ýazmyradow barada kärdeşleriniñ, şägirtleriniñ beren gürrüñlerini hem Size hödürleýäris.

Ýazjemal Annaýewa, "Watan" radioýaýlymynyñ "Ylham" bölüminiñ müdiri:

- Juma Ýazmyradow iş tejribämde halypa mekdebi. Ir bilen işe gelende edep bilen salam berip, ula-uly, kiçä-de kiçi ýaly garaýar. Radioda ses bilen söze üns berilýär. Juma halypa bilen işleşeñde, ol juda talapkär. Sözleriñ dogry aýdylyşyna gaty üns berýär. "Guş ganatyn ýaýýar. Hamyr ýaýylýar. Manysyna düşünip dogry aýdyñ! Diñleýji sizden akyllydyr. Baha berip otyr. Bilmeýän, düşünmeýän zadyñyz bolsa çekinmän sorañ!" diýýär.
Bir gezek kärdeşim Maksat Altaýew bilen gepleşigi ýazga geçirip durus. Añyrda Juma halypanyñ bardygyndanam habarymyz ýok. Okap oturan eserimiziñ bir ýerine gülkimiz tutup, saklanyp bilemizok. Birden aýnañ añyrsyndan Juma halypa seredip, süýem barmagyny galdyrdy-da, ýeke agyz: "Boluñ, gülüñ" diýenden öwrülip gülkiñ tutsa nädersiñ. Şonda ol bize: "Ses dutar ýaly düzülgi bolmalydyr. Hekaýa oka, çeper teswirleme oka, şonuñ hersiniñ ruhuna girmeli" diýip düşündirdi. Ine, şo pursat hiç ýadymdan çykanok. Juma aga bilen edilen mesawy gürrüñlerem biz üçin okuw sapagy ýaly. Ol ýazga gelende, hiç wagt birinji gezek sesini ýazdyrmaýar. Sesini durlap, soñ okar. Ýaýlyma gelende şeýle. Başga wagt, gör, näçe gezek taýýarlyk görýändir. Ol çykyşyñ hiline berk gözegçilik edýär. Käbir ýagdaýda taýýarlyksyz bolsañ "Gowusy, oturyber" diýip, göni aýdyp bilýär. Işine ýüregi bilen berlen kişä welin, sarpasy üýtgeşikdir. Göwni ýetende, şolara-da şägirdi bolsa-da halypam diýýäýär. Şahandazlyk sözi agzalanda, hökman Juma Ýazmyrady göz öñünde tutýaryn. Alaýaz adam. Gül-gülälekli türkmen baharyny göz öñüñe getirýär.

Dañatar Meredow, "Watan" radioýaýlymynyñ baş režissýory:

- Oglan döwürlerimizde-de men radio diñlemäni gowy görýärdim. Şol döwürler "Bahar" radiostansiýasy diýen ýaşlar üçin gepleşik bardy. Şo gepleşigi ürç edip diñlärdim. Gepleşigiñ alyp baryjylarynyñ biri Juma Ýazmyradowdy. Soñ bilip otursam, gepleşigim režissýoram Juma Ýazmyradow eken. Ol wagtlar režissýor näme iş edýär, redaktor näme iş edýär bilemokdym. Ýöne şol gepleşikde beýleki gepleşiklerden tapawutlylykda özüne çekiji bir güýjüñ bardygyny bilýärdim. Şol güýji döredýän adamyñ Juma Ýazmyradowdygy şol wagtam bellidi. Ýöne biz ony alyp baryjy hökmünde tanaýardyk. Şol güýji Juma halypañ gepleşigiñ režissýory bolanlygyndan görýän. Onda ylahydan berlen režissýorlyk güýç bar. Bulam, elbetde, içki dünýäsindäki terbiýesinden, tebigatyndan. Kakasy Ýazmyrat molla-da bihal adam däl. Atadan geçen edep-terbiýe, halallyk ýaşaýyşda sazlaşyk döredýär. Dünýägaraýşynda başga režissýorlar bilen tapawudy ýer-gök ýaly. Aýtmaly zadyñ bidem radioda öz mekdebini döredip bildi. Şonuñ ýoly bilen işlejek bolýas. Ilki bilen halypa öz bilýän zadyny şägirdine öwredýär. Aýdym-sazda-da bardyr. Soñ özüñçe ösdüribermeli diýilýär. Öz düşünjäñ baý bolmaly. Juma halypanyñ üşüginiñ güýçlüligi radio gepleşikde tikin maşynyñ sesini bermek üçin, otluçöpüñ gabyny şykyrdadýar. Ýa-da elýaglyga krahmal düwüp, owkalap, garda ädikli ýörän ýaly ses berýär. Onsoñ tomsuñ ortaky aýy, gyşda almaly radiooýny goýup bilýär.
"Gyratyñ ogurlanyşy" radiooýnunda Akja Jumadurdyýewa kempiriñ keşbini ynanýar. Olam ýaş. Emma Juma aga otluçöpi döwüp, iki gyrasyna pagta oraýar. Soñam agzyñ iki çetinde dikligine gysdyryp goýdurýar. Şeýdibem, kempiriñ sesini berdiripdir. Şunuñ ýaly tärleri tapmaga ussat.

Öre Daşgynow, şahyr:

- Halypam Juma Ýazmyradow bilen teleýaýlymda bile işleşdik. 1993-1994-nji ýyllarda. Onuñ bilen işleşeñde ýadañok. Eseri ýazan adamy joşduryp bilýär. Juma agañ nusgawy edebiýatam, halk döredijiliginem oñat bilýär. Okumyş. Öz ugrundan dünýä edebiýatyny gowy bilýär. Bir zat ýazsañ, ulagyñ içinde barýarkañ aýt. Atakgaýew (Poşalak) ikisi taýýarlyk görüp, barjak ýeriñe çenli tasa getirer. Ýazan adama öz ýanyndan "Be-e menem ýazyp biljek ekenim-ow" diýdirýär. Höwes döredýär. Birnäçe ýyl mundan öñ Sankt-Peterburga okuwa barýan. Maña: "Şo ýerdäki degişne teatryna gatna. Bize bir zatlar döretmäge her aýda bir ýazgy iber. Bolmasa-da, şolañ eserlerinden terjime edip iber" diýip boýnuña goýýar. "Ýazyjylaryny; artistlerini öwren" diýip ýol salgy berdi. Bu - bagt. Özüñ açylmaga mejbur edýär. Onuñ üçin ýazan eseriñde Juma Ýazmyradyñ (Topulagyñ) ýa-da Atakgaýewiñ (Poşalagyñ) keşbi göz öñüñde dur. Şular ýaly güýçli, zehinli adamlaryñ arasynda bolañda, gowy eseri döredip boljakdygyna göz ýetirýärdim.

Gurbangylyç Hydyrow, ýazyjy:

- Juma Ýazmyratda ýüzüniñ mimikasy bilen, el hereketi bilen, düýbünden başgaça wäşilik güýçli. Ol öýkünmäge-de doly ussat. Gaýtalanmaýan şahandazlygy bilen bile göze ýakymlylyk, özüne çekijiligi üýtgeşik. Öñem telim gezek okan degişmäñdir ýa-da telim kişiden diñlän degişmäñdir. Emma Juma aýdañda gülüp-gülüp hezil edýäñ. Ine, şeýle bir waka.
Juma Moskwada bäş ýyl okap Herrikgala, öýlerine gelýär. Gelse, gapylarynda duran eşekleri ony tanaýypdyr. Şuny bir gürrüñ berýär, eşegiñ agzyna öýkünip. "Hih, Juma-a "hih" etdirip, içini çekip, dilini sallap eşek "bolýar". Ony ýazgyda bermegem kyn. Köplenç, Juma "şumowoý" diýýärler. Haýwanlaryñ islendigine ýa-da tebigat häsiýetlerine ýyldyrymyñ, ýeliñ-ýagnyñ sesini berip öýkünip bilýär. Işdeş ýoldaşlarynyñ-a ulusynyñ-kiçisiniñ agzyna öýkünýär. Gowy ýerem hiç kim ondan gaty görenok, güläýýär. Toýa barsa-da, oturşyga barsa-da, märeke şonuñ daşyna aýlanaýýar. Özüniñ degişmesem däldir. Emma her kim Juma Ýazmyradyñ pylan degişmesi diýer. Sebäbi Juma hem-ä özüçe ösdürip bilýär hem öz içinden geçirip, özüçe aýdyp bilýär. Bulam onuñ güýçli şahandazlygynyñ subutnamasy. Onuñ şahandazlygyny kagyzda açmak ýeñil däl. Munuñam sebäbini, onuñ köp taraplaýyn ukyplylygyndanmyka diýýän. Onda suratkeşligem bar. Biri oña:
- Juma jan! Tüweleme, çagalarymyñ damagynda dişi bar ýaly. Bazardan daşap ýetişseñ iýip ýetişýärler - diýip, gürrüñ berse, ol:
- Gaýrat et! Honha, biziñ aýal doganymyz iki setir dişlilerem ekläp ýör - diýip, hem degşer, hem eklenji kyn görýäne jogaby nagt eder.

* * *

Inisini öýermek üçin, birine gudaçylyga barypdyr. Barsa, olaram: "Sekiz müñ manat baha getiräýseñiz?" diýipdirler.
Juma-da olara:
- Gowusy, siz bize dört müñ manat beriñ. Biz inimizi size ugradaýalyñ! - diýýämiş.

* * *

Men onuñ bilen köp ýyl bile işleşdim. Tirkeşdik. Öýüniñ gapysynda ýekeje düýp erik agajy bar. Erik bişende ýörite dadyrmak üçin Atakgaýewi (Poşalak), meni öýüne äkidýärdi. Hoşniýetli häsiýeti bar-da şoñ ýaly. Hemişe men-ä oña halypa diýýän, olam maña. Öýüne barýas welin, ogullary bar. Iñ ulularam daýaw-da. Juma-da:
- Ine, şu çişiklerem meni eklemeli - diýip degişýär.

* * *

Bir gezegem "Halk artisti" diýen at berlen wagtlary, täze alan maşyny bilen konsert bermäge gidýär. Bir obada konsertden çyksa, maşynynyñ ýüzüne çüý bilen "Juma Ýazmyray halk artist" diýip, ýazyp gidipdirler. "Gözüm düşüp okanymdan begendim. Ýöne öñüne "Wah" goşup" diýýär. Şunam özi gürrüñ berýär welin, gülmän durup bolanok.

* * *

Juma Moskwada okaýarka, gapyrjaga salyp jigilerine sowgat iberipdir. Öýdäkilerem sowgady özleri açman, sylap, kakalaryna açdyrýarlar. Ýazmyrat aga gapyrjagy açandan bir zat böküp gujagyna düşýär. Görse, oýunjak gurbaga. Depesinden basañda böküp ýörenje gurbagany sowgatlañ iñ üstünden goýan eken. Onsoñ Ýazmyrat aga kiçi ogluna:
- Hat ýazyñ Juma. Şu gurbaganam satyn aldymyka? Eger o ýerde gurbaga geçgelli bolsa, onda şu ýerden üç-dört ýüz sany janlysyny ibereýin - diýipdir.

* * *

Käbir söhbetdeşlige barañda, ilki birnäçe zatlary ýatlap, soñ maglumat alynýan wagtam bolýar. Juma halypa-da belet bolmamsoñ, şeýledir öýtdüm. Ony-muny gürläp ugradym welin, ol gülkünjem gürledi:
- Özüñ gürläp dursuñ welin, biz-ä gaýdyberjek - diýip.
Hem-ä güldüm. Žurnalistlik tejribäme ýene bir belligiñ goşulanyna-da begendim.

* * *

Her hepdäniñ sişenbe güni "Watan" radioýaýlymynyñ işgärleriniñ arasynda döredijilik maslahaty geçýän eken. Gyzyklanyp oña-da gatnaşdym. Ýaş şägirtleriniñ biri ýerinden turup, öz alyp barýan işlerini gürrüñ berdi. Soñam:
- Özümiñ iş tejribämiñ baýlaşmagy üçin, aramyzda oturan Juma halypa uly minnetdarlyk bildirýän - diýdi-de, Juma aganyñ ýüzüne seredip:
- Ömrüñ uzak bolsun, halypa! Nesip bolsa, ýene-de bile işleşeli! - diýenden, olam:
- Çydasañ işleşeris - diýýär. Eýýäm degişmäñ üsti bilen, öte talap edijiligini duýdurýar.
Şu söhbetdeşligi taýýarlamak üçin üç gün "Watan" radioýaýlymyna gatnadym. Birinji gün Juma Ýazmyradyñ özi bilen gürrüñdeş boldum. Gyzykly gürrüñlerden doýma ýok. Indi kärdeşlerinem diñläsim gelýär. Ertesi bir kärdeşinden maglumat aldym. Juma aga-da her gün barýanymy görýär-de. Ahyry, üçünji gün, bir kärdeşinden maglumay alyp otyrdym welin, ol ýylgyrdy-da:
- Doganjyk! Seni Alla bize Ezraýyl perişde edip iberäýen däldir-dä - diýdi.
Nämesindendigin-ä bilemok. Halypa wäşiniñ bu degişmesi mende döredijilige gaty uly hyjuw, joşgun döretdi.

Söhbetdeş bolan: Akgül SAPAROWA.