Seljuk soltanlary we apbasly halypalary bilen bolan aragatnaşyklar
I Seljuk soltanlary bilen bolan gatnaşyklar
A. Soltan Mesgudyň wepatyndan soňra Atabeglik bilen Seljuk soltanlarynyň arasyndaky syýasy gatnaşyklaryň pese gaçmagy.
B. Zeňňiniň aradan çykmagy bilen Alp Arslan bin Soltan Mahmydyň işe girişmegi.
W. Mosul Atabegliginiň (Kutbeddin Möwdudyň) döwründe soltan Süleýman şanyň tussag edilmegi we Bagdadyň gabalmagy.
G. Mosul Atabegliginiň (Kutbeddin Möwdudyň) döwründe Süleýman şanyň soltanlyga dolanmagy.
D. Bagdadyň gabawa alynmagy. Ýe. Süleýman şanyň soltanlyk etmeginde Mosul Atabegliginiň ähmiýeti.
II Apbasy halypalary bilen bolan gatnaşyklar
A. Mosul Atabegliginiň halypalyga ruhy taýdan höwes etmekligi.
B. 631-nji ýyla çenli Mosulda Zeňňiniň nebereleriniň hökümdarlygy gutarýança, Mosul Atabegligi bilen apbasly halypalarynyň arasyndaky gatnaşyklaryň ýokary derejä galmagy.
I. Seljuk soltanlary bilen gatnaşyklaryň ýola goýulmagy
A. Soltan Mesgudyň wepatyndan soňra Atabeglik bilen Seljuk soltanlarynyň arasyndaky syýasy gatnaşyklaryň pese gaçmagy
Atabegleriň düzgünleri seljuklaryň döwründe esaslandyrylypdy. Ol ýerde iş dolandyrmakda jogapkärligiň bolmagy we seljuk soltanynyň öňünde Atabegligiň işlerini dolandyrmaklygy esgerleriň öz üstüne almaklary talap edilýärdi. Şu jähtden Atabegligiň çägindäki ýokary wezipeli adamlara ýa-da olara ýakyn emirlere mülk ýerlerini bermek dogry hasap edilmedi. Şeýle hem bu atabegler şäherlerdäki özlerine ynanylan hökümdarlyklarda iş dolandyrmakda özlerini abraýly adamlar hasap etdiler. Olaryň iş dolandyr-maklygyna ýa-da olary işden boşatmak barada soltanlygyň goşulmadyk ýagdaýynda hem olaryň aglaba ýagdaýlarda merkezi hökümetden özbaşdak bolmagy üçin soltanlykdan hukuk berlipdi.
Atabegligiň soltanyň öňündäki borç-lary iş dolandyrmaklygyň we harby güýçleriň çäklerinde jemlenendir. Atabeg-ligiň ilkinji üstüne alan borçlaryndan biri hem soltany ýatlamak bilen ähli şäherlerdäki münberlerde oňa hutba aýtdyryp, onuň adyna zikge kakylmagydyr. Emma bu harby tarapdan alanyňda örän möhümdir. Haçanda soltan Atabeglikden kömek soranda onuň hyzmatynda bolmak bilen onuň talabyny ýerine ýetirmek üçin Atabegligiň goşunynyň hemişe taýýar bolup durmagy zerurdyr. Atabeglik soltanyň ýakynynda bolup, onuň duşmanlary bilen bolýan söweşlerde soltanlygy goramagy öz üstüne alypdyr. Seljuklaryň adatyna görä, atabegler düzgüni şol öňki derejeleri bilen olaryň hökümdarlyklarynyň tabyn-lygynda boldular.
Soltan Mesgudyň 547-nji ýylyň rejep aýynda wepat bolmagy bilen seljuklar döwleti öz düzüminden esasy bölegini ýitirdi, ýagny olar öz hökümrowanlyklaryny ýitirip, abraýdan düşdüler. "Seljuk hökümdarlyklarynyň şatlygy soltan Mesgut bilen gitdi. Onuň ykrar eden baýdagy bolsa soňra ýokary galmady. Asla oňa üns hem berilmedi".
Soltanyň şahsy bähbitleri we şäherleriň serhetlerini goramak barada ylalaşmagy bilen, Atabeglikdäki ýola goýan syýasaty soňra dolanmady. Mesgudyň wepatyndan soňra seljuk soltanlarynyň özleriniň arasynda jedeller we söweşler ýüze çykyp başlady. Her bir topar beýleki toparyň garşysyna hereket etdi. Ýöne atabegler Bagdadyň münberlerinde hutba aýtmaklygy bellenen soltanlaryň birini Mosul galasynyň zyndanyna saldylar.
Atabegler seljuklaryň arasyndaky jedele goşulmak bilen iki sany işi amala aşyrmagy göz öňünde tutdular. Birinjiden, eger atabegler söweşde ýeňiş gazansalar, olaryň şahsy gazançlary we tamakinçi-likleri amala aşjakdy. Ikinji tarapdan bolsa, seljuk soltanlarynyň Atabegligiň içerki işlerine goşulmagynyň öňüni almagy maksat edindiler.
Biz bu bölümde 541-nji ýylda Ymadeddin Zeňňi wepat bolandan soňra Mosulyň seljuklaryň täsirine araçäk goýmagy başaran Salaheddin Eýýubynyň tabynlygyna geçýänçä, seljuk soltanlary bilen Mosul Atabegligindäki hökümdarlaryň aralaryndaky gatnaşyklar barada gürrüň ederis. Muňa şol wagtky aýdylan hutbalary we zikgeleri mysal getirmek bolar.
B. Zeňňiniň aradan çykmagy bilen Alp Arslan bin soltan Mahmydyň işe girişmegi
Ymadeddin Zeňňi 541-nji ýylda Jagbar galasynda öldürilen wagtynda, Mälik Alp Arslan bin soltan Mahmyt Zeňňiniň özüniň atabegidigi üçin onuň bilen bile hereket edýärdi.
Alp Arslan bu amatly pursatdan peýdalanyp, Ymadeddin Zeňňiniň wepatyn-dan soňra onuň şäherlerini eýelemek syýasatyny alyp bardy. Ol esgerlerini toplamak bilen, Mosula ýöriş etmäge howlukdy. Ýöne wezir Jemaleddin Yspy-hany bilen Salaheddin Ýagsiýanynyň (Ymadeddiniň döwründe bir wagtyň özünde emiriň we hajybyň wezipelerini dolandy-ran adam) erjellik görkezmekleriniň netijesinde Alp Arslanyň alyp barýan syýasatlaryna üstünlik hemra bolmady. Ol ikisi Ymadeddin Zeňňiniň uly oglunyň Mosula girip, ol ýerde ykrar edilmegi bilen, onuň yzyny dowam etdirmek baradaky buýrugy düzgünleşdirdiler. Şeýlelikde, tä Mosul goşunynyň bir bölegini ibermek-leri bilen Alp Arslany tussag edip, Mosula getirýänçäler, Seýfeddiniň buýrugy amala aşyrylmady. Birnäçe taryhçylar Alp Arslanyň şondan soňra ölendigini hem ýatlaýarlar. Ýöne taryhçy Ibn Esir öz sözleri bilen şeýle belläp geçýär: "Ony tussag edip, Mosula getiriň! Bu onuň soňky ähdi bolupdy". Şu wakadan soňra hiç ýerde Alp Arslanyň ady ýatlanylmaýar. Ýöne birnäçe Atabegler döwrüni öwreniji alymlar 550-nji ýylda Alp Arslanyň ady bilen çykan atabegleriň dinaryna tötänden gabat geldiler. Bu bolsa bizi Ibn Esiriň "Onuň ölümi barada hiç zat ýatlanylmaýar" diýen gürrüňine dolanmaga mejbur edýär. Şeýlelikde, Alp Arslanyň 544-nji ýylda Seýfeddin Gazynyň wepatyndan soňra Mosula onuň dogany Kutbeddin Möwdudyň hökümdarlyk eden döwründe tussaglykdan boşadylan bolmagy mümkin. Şondan soňra Mosulda soltan Sanjar şa bilen bir hatarda Alp Arslanyň syýasy abraýy babatda diňe onuň adyna döredilen zikgeden başga hiç hili täsiri bolmady. Alp Arslanyň ölümi hakynda pikirler örän gümürtik ýagdaýda galýar. Hususanda, eger biz Zeňňiniň orunbasary Nasreddin Jakry Alp Arslandan öň öldi diýip hasaplasak, bu ýerde Zeňňi Elbirt galasyny gabawa alan wagtynda Nasreddin Jakranyň şol pursatdan peýdalanyp, Mosuly eýelemek isleginde bolan wagtynda, 539-njy ýylda öldürildi diýip bellenilip geçilýär. Alp Arslana jeza berilmegine sebäp bolan işiniň netijesinde Zeňňi ony ölüme höküm etmän, Mosulyň galasyndaky zyndana salmak bilen çäklendi. Şu ýagdaýa esaslanyp, Seýfeddin Gazynyň Mosulda täze hökümdarlyk edip başlamagy bilen onuň Alp Arslany ölüme höküm edenligi baradaky biziň pikirimiz örän gümansyz bolup galýar.
W. Mosul Atabegliginiň (Kutbeddin Möwdudyň) döwründe soltan Süleýman şanyň tussag edilmegi we Bagdadyň gabalmagy
547-nji ýylda Mesgut bin Muhammet bin Mälik şanyň wepatyndan soňra soltanlyk Mälik şa bin Mahmydyň ygtyýaryna gaýdyp geldi. Onuň işlerini bolsa mamluk Hasbeg ibn Belenkeri dolandyrdy. Mälik şanyň soltanlyk döwri bolsa uzaga çekmedi. Hasbeg ony tussag edip, zyndana taşlatdy. Soňra ol 548-nji ýylda Huzystandaky dogany Muhammet bin soltan Mahmytdan soltanlygy dolandyrmak barada kömek sorap, hat iberdi. Hasbeg seljuk soltanlygynyň tagtyna bäsdeşsiz çykanyn-dan soňra soltan Muhammediň ýoluny kesmäge taýýarlyk görüp, ony tussag etmegi niýet edinipdi. Ýöne soltan Muhammet Hasbegiň dildüwşüginden habarlydy. Şondan soňra soltan oňa garşy söweş yglan edip, onuň ähli baýlyklaryny basyp aldy. Halypa Muktafa Biýemrilla bolsa bu wakany soltan Muhammet tarapyndan duşmançylykly ýagdaý hökmünde kabul edip, Bagdadyň metjitle-rinde onuň adyna hutba aýdylmagyna garşy çykdy. Bu waka soltan Muhammet bilen halypa Muktafanyň arasynda söweşiň başlanmagyna sebäp boldy.
Süleýman şa bin soltan Muhammet 551-nji ýylda halypa Muktafa çapar ýollap, ondan Bagdada girmäge rugsat sorady we doganynyň ogly, ýagny soltan Muhammet bin Mahmydyň garşysyna kömek bermegini talap etdi. Halypa seljuklaryň arasyndaky söweşleriň bolan pursatlaryndan peýdalan-mak bilen öz toparyny artdyrmak üçin sähelçe-de eglenmedi. Ol Süleýman şanyň sözüni makullap, oňa Bagdada girmäge rugsat berdi. Şondan soňra ol 551-nji ýylyň aşyr aýynda Bagdada geldi we halypanyň öňünde häzir boldy. Şeýlelikde, kazylaryň, köp sanly şaýatlaryň we apbaslylaryň ýokary wezipeli adamlarynyň arasynda Süleýman şa halypanyň tabynlygyna geçýändigi barada kasam etdi. "Şeýle hem Yragyň halypanyň ygtyýarynda bolmagy barada, Süleýman şanyň ygtyýaryna bolsa basylyp alnan Horasanyň şäherlerinden başga hiç bir hökümdarlygyň berilmejekdigi hakynda karar kabul edildi". Süleýman şanyň adyna Bagdatda hutba aýtdyrylmagy bilen oňa kakasynyň lakamy bolan Gyýaseddünýä wed-din (dünýäniň we diniň halasgäri) diýen ady berdiler. Halypa bolsa şu wagta çenli Süleýman şa goltgy bermekden çetde durmandy. Ol Mälik şa ibn Mahmydy ýanyna çagyrdy. Ol müň atly esgeri bilen halypanyň ýanyna geldi. Olaryň ikisem halypa kasam etdiler. Mälik şa Süleýman şany özüniň mirasdüşeri belledi. Halypa olaryň ikisine-de örän köp halat-serpaý berdi. 551-nji ýylyň dört tirkeşikle-riniň birinji aýynda halypa bu ikisi bilen Bagdatdan çykdy. Soňra halypa Süleýman şanyň ýanyna üç müň atlyny goşup, özi Bagdada dolandy.
Bu birleşme baradaky habarlar soltan Muhammede baryp ýeteninde, ol Mosul hökümdary Kutbeddin Möwduda çapar ýollap, ondan Süleýman şanyň garşysyna kömek bermegini sorady. Şeýle hem soltan Muhammet eger duşmanlary ýeňse, oňa köp mülk berjekdigi barada wada etdi. Kutbeddin bu ýagdaýa jogap hökmünde we soltan Muhammede kömek bermek üçin öz orunbasary Zeýneddin Aly Küçügiň ýolbaşçylygyndaky Mosul goşunynyň bir böleginiň taýýar bolmagy barada emr etdi. Şondan soňra Süleýman şanyň we onuň ýaranlarynyň soltan Muhammediň öňünde erbet ýeňlişe sezewar bolandygy baradaky habar gelip ýetdi. Zeýneddin bolsa Süleýman şanyň Şährizura barýan ýol bilen Bagdada dolanmagy ýüregine düwendigini bildi. Şährizur bolsa emir Bozanyň elindäki Zeýneddine degişli mülkdi. Şeýlelikde, Zeýneddin Mosulyň uly goşunyna baş bolup, howlukmaç ýagdaýda ýola düşdi. Ol Süleýman şanyň ýoluny kesip, ony ýesir aldy we Mosulyň galasyndaky zyndana saldy. Soňra Zeýneddin Süleýman şanyň tussag edilendigi barada soltan Muhammede habar bermek üçin oňa hat ýollap, şeýle diýdi: "Men ony eýýäm ele saldym. Eger sen gelseň, ony seniň eliňe bererin. Eger-de sen Bagdada ýöriş etseň welin, men hem seniň yzyňdan galmaryn".
Şunluk bilen halypa Muktafa Biýemrillanyň goltgy bermeginde Süleýman şanyň adynyň kabul edilmegi bilen Bagdadyň münberlerinde hutba aýtdyrylýan wagtynda, onuň Mosulyň galasyndaky zyndanda ýatmagy Mosul Atabegliginiň dogumlanmagyna getirendigine biziň düşün-megimiz gerek. Ol soltanyň garşysyna çykmady, onuň tersine bolsa halypa garşy çykdy. Şu aralykda Mosul Atabegliginde bu karara gelinmeginiň netijesinde, ol bir tarapdan seljuk soltanlarynyň güýçlen-megine getirse, beýleki tarapdan apbasly halypalarynyň pese gaçmagyna getirdi.
D. Bagdadyň gabawa alynmagy
Soltan Muhammediň Süleýman şany ýeňmegi bilen onda Bagdada ýöriş edip, özüne hutba aýtdyrmak barada halypany mejbur etmek pikiri döredi. Soňra ol köp sanly goşuny bilen Hamzandan çykyp, Yraga ugrady. Şeýle hem ol Mosulyň hökümdary, ýagny öz ýarany Kutbeddin Möwduda çapar ýollap, ondan goşun ibermegini sorady. Kutbeddin Möwdut bolsa bu howply işe gatnaşmaga sähelçe-de ikirjiňlenmedi. Ol öz orunbasary Zeýneddin Aly Küçügiň ýolbaşçylygynda soltan Muhammede Mosul-dan köp sanly esger iberdi. Soltan Muhammet goşuny bilen Bagdada golaý baranda, halypadan özüne hutba aýtdyrma-gyny talap edip, oňa çapar ýollady. Ýöne halypa onuň talabyna boýun bolmakdan saklandy. Muktafa manjanyk gurup, Bagda-dyň goragyny ýokary derejede berkidipdi. Mundan başga-da ol söweş enjamlaryny, gämileri gurmagy, şeýle hem goşunyna we halkyna ýaraglary paýlap bermek barada emr etdi. "Halypanyň ýanynda çar tarapdan esgerler ýygnandy welin, hatda ol şunça esgerleri ömründe-de görmändir".
Soltan bilen halypanyň goşunynyň arasyndaky söweş barha güýjeýärdi. Soltan Muhammet Bagdady sütem etmezden diňe gabawda saklamagyny dowam etdi. Ibn Esir Zeýneddiniň we Mosulyň esgerleriniň söwe-şe parhsyz garandyklaryny ýatlap, şeýle diýýär: "Nureddin Zeňňi halypa we musul-manlar hakynda aýtmak bilen, Zeýneddiniň halypanyň garşysyna söweş alyp bary-şyny ýazgaryp, oňa hat iberdi". Kutbeddin Möwdut soltana azyk we goşun taýdan kömek bermek üçin oňa birnäçe gämi ugratdy. Bagdatlylar ol gämileri Tigr derýasynda ele saldylar.Şol wagt soltan Muhammet Mälik şanyň Hamzana girip, ony derbi-dagyn etmek bilen emirleriň aýallaryny we ogullaryny ýesir alandygy baradaky habar geldi. Soňra soltan Muhammet Mosul goşunynyň baştutany Zeýneddiniň ýanyna baryp, şeýle diýdi: "Sen maňa Bagdady eýelemegi wada etdiň, ol bolsa başa barmady. Hamzan hem meniň elimden gitdi. Şeýle hem olar meniň baýlyklarymy eýelemek bilen egindeşlerimiň mülklerini derbi-dagyn etdiler. Şu wagta çenli men saňa bil baglapdym". Zeýneddin bolsa oňa şeýle jogap berdi: "Sen maksat edinmezden ýöriş etdiň. Şeýle hem sen seljuklaryň ýeriniň kyýamata çenli dargamagyna sebäp bolarsyň. Soňra olar diňe seni däl-de, bizi hem näletlärler. Ýöne sen biz köpri gurup, ondan geçýänçäk sabyrly bol".
Zeýneddin bilen soltan Muhammediň arasyndaky ýigrenç duýgularynyň artmagy bilen esgerler aýaga galyp başladylar. Ol ikisi soňra özlerinden gorkup başladylar we Tigr derýasyndan geçip, halypanyň goşuny bilen söweşmeklik barada ylalaşyk baglaşdylar. Mosul esgerleriniň soltan Muhammede garaşly bolandyklary üçin Zeýneddin oňa derýadan ilki geçmekligi maslahat berdi. Ýöne Zeýneddin wadasyna wepaly bolmady. Ol esgerleri bilen derýanyň günbatar tarapynda galdy. Soltan Muhammet bolsa bagdatlylaryň garşysyna güýçli söweş alyp barmak bilen olary gabawa gysyp başlady. Şol wagt halypanyň goşunlarynyň we Bagdadyň halkynyň köp işleri alyp barmagynyň netijesinde, soltanyň goşunlaryna Bagdada girmäge mümkinçilik bolmady. Soňra ol mejbury ýagdaýda gabawdan aýrylyp, 552-nji ýylyň dört tirkeşikleriniň birinji aýynyň 24-ine Hamzana tarap ugrady. Zeýneddin bolsa esgerleri bilen Mosula gaýdyp bardy.
Ýe. Süleýman şanyň soltanlyk etmeginde Mosul atabegliginiň ähmiýeti
Soltan Muhammet bin Mahmyt 554-nji ýylyň baýram aýynda Hamzan galasynyň derwezesiniň ýanynda wepat boldy. Soňra soltanlygy kimiň dolandyrmalydygy barada seljuk emirleriniň arasynda agzalalyk başlady we olar öz aralarynda kowumlara bölündiler. Birnäçe adamlar onuň dogany Mälik şanyň hökümdarlyk etmegini goldadylar. Ýene birnäçe adamlar Arslan şa bin Togruly goldadylar. Adamlaryň başga bir topary bolsa Süleýman şanyň tarapyny tutdular, ýagny bu toparyň adamlary beýleki toparlara garanyňda has köpdi. Şeýlelikde, ähli halk onuň soltanlygy dolandyrmagyna razy boldular.
Şol wagt Süleýman şa 551-nji ýylda Zeýneddin Aly Küçügiň eline ýesir düşe-ninden bäri, Mosulyň galasyndaky zyndan-da tussaglykda otyrdy. Şeýlelikde, emir-lerden Ynanç, Nasreddin Akaş we Şerifeddin Kerdubaz dagy Kazwiniň hökümdary emir Muzaffareddin Alp Ergu-nyň Mosul hökümdary Kutbeddin Möwdut bilen Süleýman şany tussaglykdan boşat-mak barada gepleşik geçirmek üçin ony özlerinden öňürti Mosula ibermek barada ylalaşyga geldiler.
Süleýman şa ähli hökümdarlygynyň bil baglamagynda, ilçi Kutbeddin Möwduda onuň atabegi bolmagyny, wezirligiň bolsa Jema-leddin Yspyhana berkidilmegini, şeýle-de Zeýneddin Aly Küçügiň soltanyň esgerle-rine goşunbaşy bolmagyny teklip etdi.
Kutbeddin bu teklibi kabul etdi. Onuň Süleýman şany aklamagy bilen ondan tama eden bähbitleriniň täsirini duýdy. Soňra Kutbeddin ony tussaglykdan boşatmaga how-lukdy. Şunlukda, ol Süleýman şa harajat-lar, geýimler, atlar şeýle hem soltanlara zerur bolan zatlary taýýarlamak barada emr etdi. Soňra Kutbeddin soltan bilen täzeden aragatnaşyk açmak üçin Zeýneddini Mosul esgerlerinden düzülen bir bölek goşuna öňbaşçy belläp, onuň bilen Hamzana ugratdy.
Süleýman şany garşylamak üçin Jebe-liň şäherlerinden emirler öz esgerleri bilen ýöriş gurap, onuň ýakynyna bardylar. Süleýman şanyň töweregine uly goşunyň buýruk beriji äheňde jemlenmegi Zeýned-dini howsala saldy. Soňra Zeýneddin olaryň köpdügi üçin soltany tussag ederler diýip pikir etdi we gorkdy. Şeýlelikde, ol esgerleri bilen Mosula dolanmagy dogry hasaplady.
Süleýman şanyň soltanlyk süren döwri uzaga çekmedi. Köp wagt geçmänkä, emirler öz aralarynda ylalaşyp, 555-nji ýylyň baýram aýynda, ony Hamzan galasynyň derwezesiniň agzynda tussag etdiler. Olar Süleýman şany 556-njy ýylyň dört tirkeşikleriniň birinji aýynda zäherläp öldürdiler.
Seljuk soltany Togrulyň Mosulda galmagy bilen Salaheddin 581-nji ýylda onuň adynyň täsirindäki ähli zatlarynyň soňuna çykdy. Şondan soňra taryhda seljuk soltanlaryna hutba aýtmaklyk bes edildi, şeýle hem olaryň atlary zikgeden (puldan) aýryldy. Salaheddin özüne hutba aýdylmagy we öz adyna zikge kakylmagy barada Mosul hökümdarynyň öňünde şert edip goýupdy. Salaheddin seljuklaryň täsirini diňe bir Mosuldan aýyrmak bilen çäklenmedi. Ol Togrul III 590-njy ýylda horezmlileriň elinden öldürilmegi bilen seljuklaryň döwletini pese düşürmek we Yragyň ähli ýerinde olaryň soltanlyklarynyň soňuna çykmak syýasatlaryny tizleşdirmegiň ala-dasyny etdi.
II. Apbasy halypalary bilen gatnaşyklaryň ýola goýulmagy
A. Mosul Atabegliginiň halypalyga ruhy taýdan höwes etmekligi
Atabegler apbasy halypasy bilen ruhy taýdan ýakyn baglanyşykly boldular. Haly-panyň Muhammet pygamberiň yzyny dowam etdiriji bolmagy bilen Atabeglik onuň soltanlygyny ykrar edip, olardan hemaýat isledi we öz hökümdarlygyna wekilçilik etmegini göz öňünde tutdy. Olaryň halklary musulmanlaryň güýçlenmeginiň esasy gözba-şyny öz hökümdarlyklaryny kanuny esasda ýaýratmak sebäpli amala aşýar diýip pikir etdiler. Atabeg şäherlerindäki hökümdar-lyklary dolandyrmakda halypanyň ykrar edilmegini amala aşyrmagy zerur hasaplap, hökümdarlygy olara bermek islediler. Bu hökümdarlygy bermegi kanuny esasda amala aşyrmak bilen, ol döwleti dolandyrmagyň özeni we möhüm esasy boldy. Atabegiň wepat bolmagy bilen mülkde mirasdüşer saýlamak adata öwrülipdi. Şunlukda, olar hökümdar-lyga hormat bildirmek bilen ony halypa-lygyň ygtyýaryna bermek barada ýüz tutup, olara hat iberdiler.
Köplenç ýagdaýlarda Mosuldan halypa-lyga şeýle görnüşdäki hat iberileninde, ony wezir bilen orunbasar ýola goýýardy. Ol hatda bolsa halypalygyň öz hökümdarlyk-larynyň işlerini dolandyrmaklary barada haýyş edýärdi. Halypa bolsa Mosul atabe-gine we orunbasaryna hökümdarlygy bermek bilen olara halat-serpaý iberýärdi.
Tä Mosulyň atabegi bilen halypanyň arasyndaky gatnaşyk dartgynly ýagdaýlara sezewar bolup ýaramazlaşýança, halypanyň adynyň metjitlerde ýatlanylmagy we zikgä kakylmagy dowam etdirildi. Kutbeddiniň döwründe 544-565-nji ýyllarda halypa Muktafa Biýemrilla bilen onuň arasyndaky gatnaşyklar pese gaçypdy. Kutbeddin halypanyň goltgy bermeginden we ykrar etmeginden lezzet alýan Süleýman şanyň garşysyna 551-nji ýylda soltan Muhammet bilen ylalaşyk baglaşan wagtynda haly-panyň tabynlygyndan çykdy. Şondan soňra halypa Mosul welaýatlaryna ýöriş etmekde ondan öňürtiläp, Dukuka hüžüm etdi we ony gabady. Ýöne 552-nji ýylda Mosul esgerleriniň özi bilen söweşmek üçin ýörişe ugrandyklaryny eşidende, halypa mejbury ýagdaýda gabawy aýyrmaly boldy. Soňra 552-nji ýylda Kutbeddin Möwdut bilen soltan Muhammediň ylalaşmagynyň netijesinde Mosul esgerleri Bagdady gaba-maga we Muktafany mejbury ýagdaýda soltan Muhammedi ykrar etdirmek baradaky söweşe gatnaşdy. Şunlukda, Bagdat bilen Mosulyň arasyndaky gatnaşyklar pese gaçdy we Kutbeddin Möwdudyň şäherlerinde halypa Muktafanyň adyna zikge kakmak bes edildi.
566-njy ýylda Seýfeddin Gazy II Nureddin Mahmyda Mosuly eýelemeklige rugsat beren wagtynda, halypa Mustaza Billa Seýfeddine duşmançylykly ýagdaýda boldy. Soňra ol Nureddiniň ilçisi bolan Ymat Kätibi şu işler boýunça halypanyň ýanyna ibermek bilen, oňa halat-serpaý hem iberdi.
Şamda Salaheddiniň peýda bolmagy bilen ol yslam goşunyny berkitmek üçin Mosul bilen söweşe başlady. Halypa Yzzeddin Mesgudyň çagyrmagy boýunça musulmanlary gandöküşiklikden halas etmeklige we Mosul hökümdary bilen Salaheddiniň arasynda ylalaşygy ykrar etmek üçin araçy bolmaga erjellik görkezdi.
Yzzeddin Mesgut 578-nji ýylda kazy Bahaýeddin bin Şetdady halypa Nasyr Lidinillanyň ýanyna kömek sorap ibermek bilen ondan Salaheddiniň öz şäherlerine girmegine ýol bermezlik üçin goşulmagyny talap etdi. Nasyr bolsa şol wagt Salaheddin bilen bile bolan Sedreddin şeýhil-şuýuhyň ýanyna çapar ýollap, oňa iki tarapyň arasyndaky ylalaşyga araçyl bolmak barada emr etdi.
Ýöne Nasyr Yzzeddin Mesgudyň Mosuly Salaheddinden goramakda we onuň bilen ýüzbe-ýüz duşuşmak üçin başagaý bolan wagtynda, Mosulyň ýagdaýlarynyň erbetli-ginden peýdalandy. Ol 579-njy ýylda Mosulyň tabynlygyndaky Dukuk şäherine ýöriş etdi we ony basyp aldy. Onuň tersine Mosulyň we Bagdadyň baştutanynyň arasyndaky gatnaşyk ýaramazlaşdy. Şunluk bilen Yzzeddin Mesgudyň döwründe halypa Nasyryň adynyň pula ýazylmagy bes edildi.
B. 631-nji ýyla çenli Mosulda Zeňňiniň nebereleriniň hökümdarlygy gutarýança, Mosul Atabegligi bilen apbasy halypala-rynyň arasyndaky gatnaşyklaryň ýokary derejä galmagy
Nureddin Arslan we Erbiliň hökümdary Muzaffareddin Gökböri Sanjary gabawa alan Mälik Adyl bilen öz aralarynda ylalaşygy düzgünleşdirmek barada halypa Nasyr Lidinilla ýüz tutup, 606-njy ýylda oňa çapar iberdiler. Halypa bolsa öz ýakyn mamluklaryndan bolan Üstazeddar Habba-tulla bin Mübärek we Akbaş dagydan düzülen topary onuň ýanyna ugratdy. Ol ikisi musulmanlaryň gandöküşikliginiň öňüni almakda ylalaşyga gelmek baradaky halypa Nasyryň islegini Adyla ýetirdiler. Ol halypanyň islegine jogap edip, Sanjardan gitdi.
607-nji ýylda Nureddin Arslan wepat bolanda, Mosul hökümdarlygy onuň ogly Kahyra ynanyldy. Bedreddin Lulu Mälik Kahyryň hökümdarlygynyň özüne berilme-gini we halat-serpaý talap edip, Bagdada çapar iberdi. Ol bu işleri etmek bilen özüniň Kahyra hossarlyk edýändigini we onuň döwlet işlerini dolandyrmakda ýaşy-nyň kiçidigini bildirmek isleýärdi. Halypa bolsa döwlet işlerini dolandyr-magy Mosulyň hökümdarynyň ygtyýarynda galdyrdy we oňa halat-serpaý iberdi.
Kahyr 615-nji ýylda wepat bolandan soňra hökümet işlerini dolandyrmak halypanyň tabşyrygy boýunça Nureddin Arslan şa II ygtyýaryna berildi. Bedreddine bolsa döwlet işlerine gözegçilik etmek tabşyryldy. Şunlukda, halypa olaryň ikisine hem hormat bildirdi.
Şeýlelikde, Bedreddin Luluwy aglaba ýagdaýlarda halypa Nasyr Lidinilla bilen gatnaşykda boldy. Şeýle hem ol Ymadeddin Zeňňi III we onuň ýarany bolan Erbiliň hökümdary Muzaffareddin Gökböriniň alyp barýan syýasatlarynyň daşyny gurşap aldy. Bedreddin Lulu 616-njy ýylyň aşyr aýynda Ymadeddin Zeňňi bilen onuň ýarany bolan Erbiliň hökümdarynyň tabynlygyn-daky Mosul esgerleriniň dagynyk ýagdaý-dadygyny habar bermek üçin Bagdadyň halypasyna hat iberdi.
Bedreddin 617-nji ýylda Teligfary gabawa aldy we onuň goragyna manjanyk bilen urgy edip, ony basyp aldy. Şeýlelikde, ol Mosulyň etraplaryna hüjüm etmek üçin onuň merkezini saýlap alan Ibn Meştuby ýesir aldy. Şondan soňra Bedreddin Ibn Meştubyň Teligfaryň we Sanjaryň hökümdary Sanjar şa bilen bilelikde Mosul welaýatlaryna howp salýandygyny Bagdadyň halypalygyna belli etmek üçin hat iberdi. Bu ýagdaýlar bolsa Bedreddiniň Ibn Meştuby tussag etmegine sebäp bolupdy.
Bedreddin Lulu 631-nji ýylda Mosul hökümdarlyklaryndaky Zeňňiniň neberele-riniň hökümdarlyk etmekleriniň soňuna çykdy. Şeýle-de ol Nasreddin Mahmyt bin Kahyr Yzzeddin Mesgudyň aradan çykandy-gyny yglan etdi. Birnäçe taryhçylaryň ýatlamagyna görä, 630-nji ýylda Erbiliň hökümdary Muzaffareddin Gökböriniň wepa-tyndan soňra Bedreddiniň ol ýerde ýeke özüniň bolmagy bilen arkaýynlaşyp, Nasreddini ölüme emr etdi. Şeýlelikde, Bedreddin hiç zatdan gorkmazdan, Nasreddin açlykdan we suwsuzlykdan ejir çekip ölýänçä, ony on üç günläp açlykda saklady. Şu ýagdaýlardan soňra Bedreddin Lulu özüniň Mosula we onuň welaýatlaryna hökümdarlygyny talap edip, halypa Mustansara hat iberdi, şeýle hem oňa köp möçberde sowgat ýollady. Halypa bolsa ony ykrar edip, öz emiri Sunkarja Zahyrdan Bedreddin Lulu üçin soltanlyk lybasyny iberdi. Halypa oňa "Mälik Mesgut" (Bagtly patyşa) diýen ady berdi.
