ŞAMUHAMMET HALMUHAMMEDOW
Edebi-çeper gymmatlyklary toplamakda, neşir etdirmekde, folkloryň dürli-dürli žanrlaryny seljermekde önjeýli işlän belli folklorçy alymlaryň biri-de Şamuhammet Halmuhammedowdyr.
Alymyň Mary, Tejen, Sarahs, Daşoguz, Akdepe, Görogly we ýurdumyzyň beýleki künjeklerinden toplan maglumatlary TYA-nyň Milli golýazmalar institutynyň folklor bölüminiň 1085, 1204, 1098, 1138, 1042, 1037, 1384, 1385, 1361, 1202, 1147, 1138, 1385-nji bukjalarynda saklanylýar we olar folklora degişli ähli žanrlardan nusgalary öz içine alýar. Mirasgär halky eserleriň toplanyş ýollaryna belet bolansoň, saýlap-seçip alan halk mirasyny kimiň dilinden ýazyp alandygyny, ýaşyny, milletini, sowadyny, ýazyp alan wagtyny, obasyny, etrabyny, mahlasy, geljekki öwrenijiler üçin gerekli maglumatlary anyk görkezipdir. Hatda ol halk paýhasyny toplan etraplarynda folkloryň haýsy žanra degişli eserleriniň agdyklyk edýändigini, aýdyjylaryň dilewarlygyny, olaryň öz aýdyş ussatlygyna çenli öwrenip, olara baha-da beripdir. Meselem, ol Tejen etrabynda bir aýlyk saparda bolanda ol ýerde halk mirasyny aýdyjylaryň özlerine mahsus häsiýetlerini kesgitläpdir. Ol hakda makalalarynda-da ýazypdyr. Ol „Tejen raýonynda folkloryň häzirki ýagdaýy“ atly makalasynda (Kitapda „Türkmen folklorynyň häzirki zaman ýagdaýy“ „Ylym“, neşirýaty, Aşgabat 1977) alymlaryň pikirlerine esaslanyp, halky eserler gaýtadan aýdylanda aýdyjynyň özüne mahsus bolan kämillik hem başarnyk derejesi bilen kepillendirilýän döredijilik prosesiniň amala aşyrylýandygyny ýazypdyr. Ussat gürrüňçiniň ertekileri aýdan mahaly oňa özüçe çemeleşip, döredijilikli ýerine ýetirýändigine üns beripdir.
Bu ýagdaýda aýdyjynyň halky eserleriň tematikasyna, mazmunyna ideýa-çeperçiligine hatda kompozision gurluşyna, wakalaryň beýan edilşine, obrazlaryň aýdyňlaşdyrylyşyna çenli täsirini ýetirýändigini ýazypdyr.
Meselem, Tejenli Gurt Serdar ogly ertekileri aýdanda onuň beýan ediş usulyny şeýle häsýetlendiripdir. „Ol wakalaryň düýp özenini öňküliginde saklap, kompozisiýany çylşyrymlaşdyrmazdan, sýužet ýordumyny süýndirmän, baglanyşygy-da, konflikti-de, çözlüşi-de çalt depginde alyp gidýär. Dessan aýdanda bolsa goşgularyny taşlaýar“. Tejenli Artyk Goşa oglunyň (1900-njy ýylda doglan) gürrüň berýän maglumatlaryny tebigatyna görä, eserden gelip çykýan dana pikiri diňleýjisine ýetirmäge jan çekip, şu ýol bilen diňleýjiniň ygtyýaryny eline alýan halk talanty hökmünde çykyş edýändigini oňa mahsus bolan aýratynlygynyň kesgitleýji alamaty hökmünde baha beripdir. Onuň öz edip oturan söhbedini süýjetmäge ökdedigini nygtapdyr.
Mirasgär Murgap, Mary hem Sarahs etraplarynda köp bolansoň, olaryň-da aýdyjylarynyň ussatlygynyň dürli-dürli taraplaryny öwrenýär. Muhy Agadyr Aman bagşy dürli-dürli halk aýdymlaryny, sazlaryny ýerine ýetirenlerinde olaryň taryhy bilen baglanyşykly rowaýatlary-da aýdar eken.
Sähet bagşy, görnükli bagşylar Anna bagşy, Şükür bagşy, Garly bagşy aýdýan rowaýatlaryny goly sazly aýdýan eken. Ýa-da Orazjemal Suhanowa goşgy bentlerine degişme äheňini berip, halkyň arasynda öňden mälim bolan goşgy bendiniň käbir setirlerini ýerli ýagdaýa, ýagny diňleýjilerine görä üýtgedibem goýberýän eken.
Ş.Halmuhammedow Tejen etrabynda 1920-1930-njy ýyllaryň aralygynda köp edebi çeper gymmatlyklaryň ýygnalandygyny nygtamak bilen öňem, soňam ýurdumyzyň bu künjeginde halk dessanlarynyň, eposlarynyň ujypsyzdygyny, ýagny olaryň ýörgünli däldigini ýazýar. „Görogly“ şadessanyndan „Harman perini“ 1938-nji ýylda Kuly Gylyjowdan Ata Çepowyň ýazyp alandygyna ünsi çekipdir. Gurt Serdar oglam oňa „Görogludan“ käbir parçalary aýdyp beripdir.
30-njy ýyllardan başlap türkmen folkloryny ýygnan mirasgärler Hojaly molla Myratberdi ogly, Ata Myrat, Muhammetguly Atabaýew, Mämmet Gurbanow, Molla Ýagmyr Araly ogly, Ata Çepow, Muhammet Ataşow, Çary Garabekow, Ahundow Gürgenli, Osman Kerimow, Döwli Kulyýew, Toýguly Kasymow we beýlekiler hem Ata Çepowyň terjimehaly, türkmen folkloryny ýygnamakdaky hyzmatlary barada gymmatly maglumatlary beripdir. Ol Tejen topragyndan onlap-ýüzläp halk ertekilerini toplan Göniamaşa obasyndan (II-nji topar maýyby) Çary Garabekowyň toplaýjylyk ukyby hakynda pikir ýöredipdir. Awtor Ç.Garabekowyň düşnükli, arassa ýazýandygyny nygtamak bilen, aýdyjynyň gürrüňlerine özüçe timar berip, olary gaýtadan ýazýandygyny nygtapdyr. Bu pikir hakykatdyr. Ç.Garabekowyň toplan edebi mirasyny ýygnap çapa taýýarlanlygym üçin, men oňa belet. Sebäbi, onuň toplan ertekilerinde büdür-südürlik ýok, hemmesi edil keşde çekilen ýaly sünnälenip ýazylypdyr. Şoňa görä-de, Ş.Halmuhammedow, „Garabekowyň iberen ertekilerinde folklorlykdan, sada halkylykdan kitabylyk, sowatlylylygyň täsiri agdyklyk edýän ýaly“ diýip belläpdir. Bolsa-da köki, süňňi, özeni, halkdan, halk durmuşyndan gaýdansoň, „Ç.Garabekowyň toplan ertekilerinde halkylyk duýlanok“ diýilse bärden gaýdylar. Galyberse-de, onuň toplan edebi çeper eserleri ideýa-mazmuny taýdan saýlama eserler. Olaryň täsir edijilik güýji ýeterlik. Sebäbi halky eserler sada halkyň isleg-arzuwlarynyň çeper beýany hökmünde ol taryhy köküni, halkyň hakyky durmuşyndan döwrüň we jemgyýetiň öňe çykaran durmuş hadysalaryndan alýar.
Milli golýazmalar institutynyň 1085Ф-nji çeşmesinde Ş.Halmuhammedowyň Mary welaýatynyň etraplaryndan toplan halk döredijiligine degişli 175 sahypalyk ertekidir rowaýatlary, hekaýatlary, goşgudyr nakyllary saklanylýar. Olary 1966-njy ýylyň aprel aýynda ýazyp alýar.
Olaryň arasynda „Iki dogan“, „Akylly goja“, „Şamar“ ýaly öň halkyň arasynda gyzyklanyp hem söýlüp aýdylýan, diňlenilýän ertekiler many-mazmunynyň, beýan edilişiniň, ertekiler gahrymanlarynyň häsiýetleriniň açylyşynyň milliligi, kämilligi, diliniň şireliligi bilen ünsüňi çekýär. Hakykatyny aýtsaň, ertekileriň üçisi-de ýazuwly edebiýatyň zehinli wekiliniň galamyndan çykan ýaly. Olar kämil, halky eserlere meňzäp bolsa sadadan kalba ýakyn, dag çeşmesiniň suwy ýaly dury. Sebäbi Şamuhammet halky eserleri ençe ýyllap toplap, olary halkyň arasyndan saýlap almaga-da, seljermäge-de ezber. Onsoň, şol saýlanan çeper mirasdan, ol öň halka mälim hem bolsa her gezek okalanda halk pähimine ýugrulan hakyky eserlerden diňleýji, okyjy diňledigiçe, okadygyça özi üçin täze-täze manylary, pentleri alýar, ýagşydan-ýagşy ýol ýörelgeleri, halkymyzyň ajaýyp häsiýetlerini öwrenýär.
Ýokarky ertekileriň üçüsinde-de „galpyň gazany gaýnamaz“, ýaly möhüm ideýa öňe sürülýär. Halk öz döreden gahrymanyny galplyk edende, „Ýakma bişersiň, gazma düşersiň“ diýen pähimden ugur alyp temmi bermäge ökde. Halkyň kalbyna täsir edip olary ruhlandyryp, dünýä ähmiýetli möhüm ideýany öňe sürýän ruhy gymmatlyklar bolsa dünýä medeniýetini baýlaşdyrýar.
„Akylly gojada“ ýurduň şasyndan çakylyk gelende, şanyň islegine görä pähimli goja, ol çakylyga öz myhmanynam alyp gidýär. Baryp oturmaly jaýynda töweregindäkileriň abraýly begzadalar, hanlardygy üçin goja ýolda myhmana üç sany nesihat berýär. Girip oturansoň ýerini üýtgetmezligi, nobat berilmese, gürlemezligi, dikganlap soralmasa ýarag, pyçak çykarmazlygy. Emma kelesaň ýigit märekäniň gür ýerine çökensoň, eňegine jaň dakylan ýaly ýaňrap, beýlekilere nobat bermeýär. Zerurlyk bolmasa-da, soralyp-soralmanka, altyn saply pyçagyny wezire uzadýar. Wezir ýigidiň çykaran ýaragy üçin, ogurlykda aýyplap, oňa töhmet atanda, akylly goja myhman sylagy üçin bir gije puryja soraýar. Hatda gojanyň myhmanyna akyl öwretmeginden ätiýaç edip, şa ýasawullaryny ikisine goşup goýberýär. Halk nesihat beren gojasynyň sözüniň ýykylanyna gynanýar. Bu agyr ýagdaýdan akylly gojanyň nädip baş alyp çykjagyna howlugýar. Sözi ýer tutman kyn ýagdaýda galan dana oýlanyp-oýlanyp ahyr ugur tapýar. Daşarda ýatsa-da, ýasawullaryň uklanyndan peýdalanyp pişigi bilen gürleşen kişi bolup myhmanyna ölümden galmagyň ýoluny salgyberýär. Bu ýagdaýdagünäkärweziriň özi bolupçykýar. Ertekileriň üçisine-de türkmen halkynyň milli häsiýetleri siňipdir. Meselem, türkmen halkynyň myhmanparazlygyny gojanyň bir ýat ýigide edýän ýagşylygynyň mysalynda şundan täsirli nädip düşündirjek.
Mirasgäriň toplan käbir ertekilerini gysgajyk seljerýänligimiziň sebäbi, onuň milli mirasymyza juda jogapkärli çemeleşip, many-mazmunyna, terbiýeleýjilik güýjüne üns berip, ertekimi, rowaýatmy ýa hekaýat tapawudy ýok, çeper sözüň gadryny bilýän aýdyjylary saýlap-saýlap tapýanlygyny subut etmek üçin alyndy.
1085-nji çeşmede özümiň-ä heniz eşitmedik täsirli rowaýatym ýerleşdirilipdir. Eşiden hem bolsaň, ajaýyp zatlar okaldygyça ruhy güýç berýär. Şeýle rowaýatlary Ş.Halmuhammedowyň ýygnan halky eserleriniň arasyndan gözläp tapmaly däl. Bu ýagdaý onuň halk pähimlerini toplamaga ezberligini ýene bir gezek subut edýär. Rowaýatyň ady „Şanamanyň“ ýazylyşy“.
Ýurduň patyşasy Firdöwsini ýanyna çagyryp oňa:
– Sen şalar hakda, olaň başy edibem men hakda bir kitap ýazsaň, her harpyňa bir gyzyl bereýin – diýýär. Firdöwsi oňa:
– Ýok ýazjak däl – diýen.
Garaz, patyşa her zat etse-de, Firdöwsi hiç razy bolmaýar. Onda patyşanyň bir akyldary bar eken-de, şony çagyryp „şeýle şeýle“ diýip aýdýar. Akyldar bir az salym oýlanyp oturýar-da:
Elli-altmyş ýyllap, oba, şäher görmän, çölde gezip ýören bir çopany tapsak, onsoň Firdöwsi şahyry göwnetmek bolar – diýen.
Patyşa çar tarapa çapar iberip, derrew şol diýleni ýaly çopany tapdyrýar. Çopan getirilenden soň, häki akyldaryň maslahatyna görä, Firdöwsi bilen çopan ikisini garaňky türmä salýarlar.
Firdöwsi türmäniň içinde okap-okap, ýazyp-pozup, gününi geçirýär. Munuň beýdýänini görüp, bir gün ýaňky çopan hem gülýär, hemem aglaýar.
Firdöwsi çopanyň näme üçin beýle edýändigini soranda, ol:
– Seniň bolşuňy görüp, sürimdäki sakgallak geçim ýadyma düşdi-de, gülkim tutuberdi. Senem şoň manysyz mäleýşi ýaly, ýöne samrap otyrsyň. Ýöne soň bu zatlaryň gowy zatlardygyna gözüm ýetip, ony hem ile ýetirip bilmeýändigiňe gynanyp bolsa, agym tutuberdi – diýen.
Firdöwsi bu sözleri eşidip, „Şanamany“ mugt ýazmaga razy bolanmyş.
Şol bukjada „Bagşylaryň aýdyşygy“ (Körgojaly, Nobatnyýaz, Garaoglan, Heleý bagşy), şol sanda Ata Orazowyň dilinden ýazylyp alnan (aprel, 1966) „Ýusup owgan“ sazy hakynda, Saltyk bagşy hakynda Begmyrat bagşynyň Şükür bagşydan eşidip aýdan „Tüýdügiň döreýşi“, we „Oduň döreýşi“, „Gülüň açylýan wagty“, „Gowşut hanyň gala saldyryşy“, Myralydyr Soltansöýün, „Hezret Aly“ „Adamzadyň döreýşi“ we ş.m. rowaýatlar, şorta sözler, sanawaçlar ençeme şahslar baradaky maglumatlar bar. Ýene şol etraply Orazjemal Suhanowanyň dilinden ýazylyp alnan goşgular hem şonuň içinde. 1204-nji bukjada mekdep okuwçylary tarapyndan toplanan biri-birine çatylan birnäçe depder ünsüňi çekýär. Depderler „Hatam Taý“ dessanyndan başga birnäçe rowaýatlary, „Görogly“ dessanyndan käbir goşgulary öz içine alýar. Şu wagta çenli halka belli bolan „Hatam Taý“ ertekisinden tapawutlylykda, Mary etrabynyň Mollanepes adyndaky kolhozyndan Hojak Sähet oglunyň (mugallym) dilinden ýazylyp alnan bu dessanda goşgular hem bar. Dessanda bir garyp ýigidi şa gyzyna öýermek üçin janyny orta goýýan, Hatam, hakykatdan hem, sahylygyň älem içre, ynsan durmuşynda heniz görlüp - eşdilmedik nusgasyny görkezýär.
Derňelip oturulsa, Ş.Halmuhammedowyň halkyň arasyndan toplan maglumatlarynyň gymmatyny söz bilen ölçejek bolsaň, küt-küt kitap ýazmaly. Halk parasadynyň gymmatlyklaryny ölçemäge her bir adamyň akyl terezisiniň güýji ýetip duranok. Olary seljermäge ýiti zehin, pähim, hyjuw, tükeniksiz zähmet gerek. Giden baýlyklary halkyň arasyndan toplap, olary belede-de, näbelede-de ýetirmek ynsan aladasy, geljegiň, nesilleriň aladasy. Bu-da mirasgäriň hyzmaty. Mirasgäriň Mary etrabynyň öňki Telman adyndaky kolhozyndan toplan edebi-çeper mirasynda Ata Orazowyň bagşylardan öwrenen aýdymlary („Ötdi neýläýin“, „Garry ezizim“, „Heserli“, „Meýlis halar“, „Apat“, „Gözleriň“) we depdere ýazylan „Ýetimje“, „Patyşa bilen lukman“, „Dirikä zadyny paýlan“, „Düýş ýorýan ýylan“ ýaly ertekiler, käbir rowaýatlar, goşgular ýerleşdirilipdir. Olaryň öň neşir edilenleri-de edilmedikleri-de bar. Meselem, „Düýş ýorýan ýylan“ ertekisiniň öň çap edilip, okyjylara hödürlenendigine, ýygyndylaryň ençemesinde gabat gelýändigine garamazdan, her aýdyjy şol bir manyny, mazmuny kellesinde durlap, özüçe kebşirläp, sünnäläp aýdansoň, göçüriji-de ökde bolsa, nebisjeňi ýere sokup, ony ynsabynyň öňünde dyza çökerýän, ynsanýeti halallylyga gönükdirýän beýle eserleri okyjy okadygyça, olardan her gezegem tälim alýar. Ynsan pähimi berlen ýylan nebisjeň bir näkesi iňňän inçelik bilen synagdan geçirýär.
Ynsan bilen bir jandaryň gatnaşygy arkaly ertekide nebisjeň barha gözden düşüp, ol bu häsiýeti üçin ahyrda dälilik hetdine ýetýär. Perzendinden mahrum bolýar. Halk pähimi nebsiniň guluna öwrülip, ýalan sözlemekden, jenaýat etmekden gaýtmaýan bir näkesi iňňän ýitilik bilen gözden düşürýär. Ine, ony döreden halkyň, aýdyjylaryň, toplaýjylaryň hyzmatlaryny nireden gözlemeli eken?!
1202-nji çeşmede Soltansöýünüň Gülpamy saýlaýşy bilen bagly rowaýat we Hojak Sähet oglundan ýazylyp alnan „Wehimi“ atly dessan bar.
Şu ýerde bir zady bellemeli. Alymyň ýazyp alan käbir maglumatlarynda mirasgäriň zerur hasap eden ýerinde türkmen diliniň şiwe aýratynlyklary-da saklanylýar. Aga Berdiýewiň dilinden ýazylyp alnan bir ertekisinde şeýle setirler bar. Munda şa bir ýat ýere düşýär, ýel turup „...Onsoň bir öýi gabatlap bardy diýor, ol ýaňky şa. Şa baror olsoň, muny giror öýüne. Onsoň hezzetläp, hormatlap myny baran ýeri myhmançylyga alor. Baran ýerniň bir ogly bar diýo, bir gelni bor diýo, birem bir enesi bar diýo“. Mysallardan görnüşi kimin. Mysallar türkmen diliniň şiwesini öwrenijiler üçin möhümdir.
Ýurdumyzyň dürli-dürli künjeklerinde bolup, onlap-ýüzläp halk pähimlerini toplan mirasgäriň 1965-nji ýylyň ýanwarynda Ýolöten etrabyndan ýygnan, biri-birinden gyzykly, manyly ençeme ertekileri 1385-nji çeşmede ýerleşýär. Bukjada şol wagtky „Atçapar“ kolhozynyň ýaşaýjysy Aga Berdimyradowdan (1932-nji ýylda doglan) ýazyp alan „Söýgä wepalylyk“, „Hekim beg, Mukym beg, Janty beg“, „Patyşanyň ýarty ogly“, „Hoşroý Kadyr“, „Kezzap molla“, „Müjewüriň ogluna ýazylan şa gyzy“, „Jebser pälwan“ ýaly ertekileridir başga-da ençeme rowaýatlar saklanylýar.
Mirasgär 1964-nji ýylyň dekabrynda Mary welaýatynyň Baýramaly, Ýolöten, Wekilbazar etraplarynda iş saparynda bolup, halk arasynda meşhur bolan „Şazada Bähram“, „Ymam Agzam“, Muhammet Pygamber hakyndaky rowaýatlary, Japbaklar, Esenpolat, Ataköpek Mergen bilen baglanyşykly şorta sözleri ýazyp alypdyr. Ýekeje mysal.
Biri erbet gargynyp otyrmyş. Ony halamadyk geçip barýanyň biri:
– O-how, halypa, edip oturan gürrüňiňi iki gulakly eşider ýaly däl-le – diýen. Ol:
– A, men ýeke gulaklyny nireden tapaýyn – diýip jogap beren.
Ýokarkylaryň hemmesi 1037-nji çeşmede ýerleşýär.
1102-nji bukjada Ş.Halmuhammedowyň Mary etrabyndan toplan 4 depderden ybarat edebi çeper eserleri saklanylýar. Ol folkloryň dürli-dürli žanrlaryny, ertekileri („Gel bibagtym, gel bitagtym“, „Kür-kür geçi“, „Akylly gelin“, „Mergen kemer“, „Kelje“) we ençeme läleleri, matallary, sanawaçdyr hüwdüleri, Süleýman patyşa we Soltan Hüpbiniň ynsanperwer häsiýetini açýan rowaýatlary öz içine alýar. Depderiň içindäkileriň köpüsini mirasgär B.Saryjaýewiň we Täjigözel Berdiýewanyň dilinden 1967-nji ýylda ýazyp alypdyr. 1147-nji çeşmede bolsa, Ş.Halmuhammedowyň Tejen, Sarahs topragyndan ýygnan eserleri bar. Olarda-da halky eserleriň ähli görnüşleri bar. Bu çeşme biri-birine çatylan 12 depderden ybarat bolup, depderlerdäki ertekiler, matallar, hüwdüler, nakyllar, küştdepdiler, rowaýatlar we beýleki maglumatlaryň hemmesi mekdep okuwçylary tarapyndan ýygnalan. Depderlerde öň halkyň arasynda belli bolan „Akpamyk“ „Gyz ýigit“ „Bergidar“ „Çopan“, „Çopan oglan“, „Temmim“, „Aýýar“, „Garaja batyr“, „Ýusup-Ahmet“, „Hudaýberdi gorkak“ ýaly ertekiler bar. Olar ownuk žanrlary hasaba almanymyzda-da giden bir hazyna.
1098-nji çeşmedäki edebi çeper eserler („Garyp oglan“, „Üç dogan“, „Söwdagäriň gyzy“, „Gyz“, „Şa gyzy“, „Bäheweddin Belagerdan“) öň telim gezek aýdylyp sünnälenensoň, wakalary biri-biri bilen sepleşip, okyjyny akylly-paýhasly, özdiýenli gahrymanlaryň yzyna düşürýär. Okyjy ol gahrymanlardan çyn-gyssaga düşende kynçylyklardan baş alyp çykmagy, azaşanda dogry ýoly saýlamagy, iň esasy-da ynsanperwerligi öwrenýär. Ertekileriň esasy böleginde „Galpyň gazany gaýnamaz“ ideýasy öňe sürülýär. „Söwdagäriň gyzynda“, „Gyz“ ertekisinde, „Şa gyzynda“ başlaryna iş düşende biri-birinden rüstem, her hili ýagdaýda özlerine sütem etmek isleýän betpygyl adamlary ýeňip geçmekde akyl taýdan-da, fiziki taýdan-da özlerini goramagy başaryp, edermenligiň nusgasyny görkezip okyjylary yzlaryna düşürip, ýagşy häsiýetleri terbiýeleýän gahrymanlar hereket edýär. Olar halkyň küýsegi.
Ş.Halmuhammedow toplan mirasgär „Bäheweddin Belagerdan“, „Garyp oglan“, „Gyz ýigit“, „Balykçynyň ogly“, „Söwdagäriň gyzy“, „Şa gyzy“,“Dana goja“, „Kiçi uýanyň çagalary“, „Patyşa“ ýaly ertekileri 1981-nji ýylda çapa taýýarlan „Şamar“ atly ýygyndysyna hem girizipdir.
Daşoguzyň Akdepe (öňki Lenin), Gurbansoltan (öňki Ýylanly) etraplarynda ylmy saparda bolup, halk paýhasyny gürrüň berijileriň 15 sanysyndan: Minewwer bagşydan, Gurban Orazmämmedowdan, Kömek Babyşowdan, mugallymlar Salyh Mämiýewden, Allaberen Kadyrowdan, Aba Orazowdan jemi 220 sahypalyk tematikasy babatda ýer-ýurt atlaryna degişli materiallary, rowaýatlary („Yzmykşiriň galasy“, „Togalak depe“) belli-belli şahsyýetler barada (Isgender Zülkerneýin, Lukman hekim) Myralydyr Soltansöýün hakyndaky rowaýatlary, Aldarkösä, Keminä, Ata köpek Mergene degişli şorta sözleri, nakyllardyr-hüwdüleri toplaýar. Ol Çandyryň metjidinden birnäçe golýazmalardyr kitaplary, Nurmämmet şehit kümmetinden ençeme kitaplary getirip golýazmalar hazynamyza tabşyrýar. „Başa düşeni baş çeker“, „Dert çeken tebip bolar“, „Ýa aşyň zor gerek, ýa başyň“, „Ýekäniň ýarnasy ogly-gyzy“, „Aýagyň gadyryny gaçaňda bilersiň, il gadyryny göçeňde“ ýaly nakyllary-da ýazyp alýar. Ol şol döwürde mekdepde bolup, mekdep mugallymlara, okuwçylara halk döredijilik eserlerini ýygnamagyň ýollaryny, ýagny öz toplan tejribesini öwredýär.
Mirasgär alymyň ýene bir görelde almaly häsiýeti tanyş-u-nätanyş bir iş bilen ýüz tutanda, oňa ýürejigi bilen höwesli ýapyşmagydyr. Aslynda ol juda adamkärçilikli, ynsanperwer, zähmetsöýer, zehinli, ýüpek ýaly ýumşakdy. Ula-kiçä ýagşylyk etmegiň ugrunda bolan janköýer ýigidi dost-ýarlary, işdeş ýoldaşlary hem juda hormatlaýardylar.
Ş.Halmuhammedow 1938-nji ýylyň 19-njy awgustynda Mary welaýatynyň, Mary etrabynyň 1-nji Gökje obasynda dünýä inýär. 1995-nji ýylda Aşgabatda aradan çykýar. Ol başlangyç bilimi oba mekdebinde alýar we 1955-nji ýylda Magtymguly adyndaky türkmen döwlet uniwersitetiniň filologiýa fakultetine okuwa girýär, ony 1960-njy ýylda tamamlaýar. Ol dürli ýerlerde işläp, 1962-nji ýylyň dekabrynda TYA-nyň Magtymguly adyndaky edebiýat institutynyň aspiranturasyna girýär. Ol kandidatlyk dissertasiýasyny gorandan soňra, Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutynda ilki kiçi ylmy işgär, soňra uly ylmy işgär, esasy ylmy işgär bolup işleýär. 1989-njy ýylda, şol institutyň folklor bölüminiň müdirligine saýlanýar. 1993-nji ýylda „Türkmen ertekileriniň çeperçilik däpleri“ diýen temadan dissertasiýa gorap, filologiýa ylymlarynyň doktory diýen alymlyk derejesini alýar.
Ol „Söweşjeň satira“ (Aşgabat, „Ylym“ 1975), „Türkmen ertekilerinde durnukly çeperçilik däpleri“ (Aşgabat, „Ylym“, 1989), „Türkmen ertekilerinde halk satirasynyň çeper däpleri“ (Aşgabat, „Ylym“, 1984), „Türkmen satiriki ertekileriniň obrazlar sistemasy“ (Aşgabat, „Ylym, 1989) we ýene-de birnäçe monografiýalaryň awtorydyr.
Mirasgär „Gülküniň güýji“ (Aşgabat, „Ylym“, 1977), „Sopy sogan iýmez“ (Aşgabat, 1988), „Şamar“ türkmen halk ertekileri“ (Aşgabat, „Türkmenistan“, 1981) kimin edebi çeper ýygyndylaryň, ençeme makalalaryň awtorydyr. Alymyň bu işleri folklory öwrenmek üçin uly goşantdyr. „Şamar“ atly ertekiler ýygyndysyna ýazan sözbaşysynda ertekileri üç topara bölüp, bu žanryň tebigatyna mahsus bolan häsiýetler hakynda dürs pikir ýöredipdir:
„... Ertekiçilik däbiniň düýp özeni zähmetkeş halkyň gelejege-ertirki güne beslän her bir isleg-arzuwynyň, umyt-ynanjynyň bir mahal gadym zamanlarda bolup geçen waka hökmünde orta çykarylýandygy bilen alamatlandyrylýar. Bu möhüm alamatyň has göze doly bolmagyny üpjün etmekden ötri ertekilerde halk öz ganatly fantaziýasyna aýratyn has giň gerim berýär, hyýalyň menzilsiz uçuşy ahyr netijede islendik matlabyň köpüň ynanyşyna görä, dabaralanmagyna getirýär. Eýsem-de bolsa ertekileriň düzüminde adatdan daşary hyýaly güýçleriň köplügi, olaryň real gahrymanlar bilen utgaşykly hereket edip ýörmekleri, dürli tilsimatlardyr ajaýyp gudratlara eýe bolan serişdeleriň aktiw hyzmata girizilmegi, kompozisaýadaky duýdansyz öwrümleriň akylyňy haýran edýän hadysalaryň ýygy-ýygydan orta çykarylmagy we beýlekiler hut şol ýagdaýyň netijesi bolup durýar.“ („Şamar“ Aşgabat, „Türkmenistan“, 1981)
Ol jadyly ertekilerdir haýwanlar hakyndaky, durmuşy ertekileri häsiýetlendirende-de olaryň arasyndaky umumylyklar we biri-birinden aýrabaşga häsiýetleri hakynda pikir ýöredýär. Her bir erteki üçin hyýalylyk bilen reallygyň utgaşyp gidýändigini nygtanda juda mamladyr. Tebigatynda real wakalary, durmuşda bolup duran we bolup geçen wakalary beýan edýän durmuşy ertekilerde hem şeýledir. Meselem, „Garyp oglanda“ pişik bilen güjügiň, „Akpamykda“, pişikdir döwüň hereket etmegi muny tassyklaýar. Hakykatdan hem, durmuşy ertekilerde-de adaty beýan edijilik käte satiriki paş edijilik, ýumoristik, gülkä berilmek ýaly häsiýetler-de ýeterlik. Aslynda durmuşy ertekilerde haýyr bilen şeriň, danalyk bilen akmaklygyň, ýagşylyk bilen ýamanlygyň göreşi aglaba tüýs real, ynsan ýaşaýşyna mahsus esaslarda bolup geçýär.
Durmuşy ertekilerde alymyň nygtaýşy ýaly, hakykatdan hem oňyn gahrymanyň akyl paýhasy, adyl hem tutanýerli hereketleri tersin tipleriň başbozarlygynyň garşysyna goýulýar.
Alym jadyly ertekileriň haýwanlar hakyndaky, durmuşy ertekiler bilen deňeşdirilende kompozision gurluşynyň çylşyrymlydygyny, geň-enaýy wakalardan doludygyny, göwrüm taýdan uludygyny nygtaýar, jadyly ertekileriň kesgitleýji alamaty hökmünde, olarda hereket edýän gahrymanlaryň, köplenç, adatdan daşary güýçler bolup durýandygy, olaryň heňe gelmejek, adatdan daşary hyýaly ýagdaýlardaky hereketleri, dürli hyýaly we mifologiki jandarlaryň gudratly predmetleriň akyla sygmajak hereketleri olaryň özboluşlylygynyň bir nyşany hökmünde häsiýetlendirýär.
Mirasgär aňyrsy-bärisi görnüp duran makalada ertekiler dünýäsine syýahat edip, olary seljermegiň hötdesinden gelipdir, haýwanlar hakyndaky ertekileri-de sähelçe setirlerde häsiýetlendiripdir.
Mirasgäriň belleýşi ýaly, hakykatdan hem, haýwanlar hakyndaky ertekileriň, göwrümi kiçi bolup, köplenç olarda haýsydyr bir takyk wakany birnäçe haýwanyň gatnaşygy arkaly beýan edilýär. “Bada-bat döreýän baglanyşyk, okgunly ýüze çykýan garşylyk we kulminasiýa öz nobatynda çözlüşiň çalt bolup geçmegine getirýär” (“Şamar”, Aşgabat, “Türkmenistan” 1981, 7 sah).
Hakykatdan hem, tebigatyna görä, haýwanlar hakyndaky ertekilerde her haýwan haýsy-da bolsa bir häsiýeti bilen tapawutlanyp hereket edýär. Maselem, tilki mekir, hilegär, möjek açgöz, rehimsiz, ýolbars güýçli, goýun ýuwaş, geçi şermende...
Ş.Halmuhammedow ownuk žanrlara mahsusbolan häsiýetleri-de öz makalalarynda, ylmy işlerinde ezberlik bilen aýyl-saýyl edýär. Meselem, ol şorta sözler hakynda söz açanda, göwrümleriniň gysbydygyna garamazdan, durmuşda ujypsyzam bolsa haýsydyr bir wakanyň suratlandyrylýandygyny nygtaýar. “Şorta sözlerde konflikt hem çözüş, ýumor ýa-da satiriki gülki bilen gutarýan partlaýyş (ýarylyş) bar, onuň öz gönügen garşydaşyna kän bir nebsem agyryp duranok” diýip ýazýar. Alym tymsallar hakynda söz açanda-da, bu žanryň özüne mahsus bolan tebigatyny nygtaýar.
Türkmen folkloryny öwrenmekde, ony halka ýetirmekde Ş.Halmuhammedowyň hyzmatlary bilen baglanyşykly metbugat sahypalarynda ençeme synlar, seslenmeler ýazylypdyr.
Belli alym, filologiýa ylymlarynyň doktory A.Baýmyradow “Halk satirasy hakynda” atly makalasynda türkmen satirasynyň tebigatyny açmakda ezberliginiň alymyň satira žanrynyň taryhy we sosial köküni, olaryň özboluşly aýratynlykaryny halk gülküsine mahsus bolan tärleriň mysalynda göwnejaý yzarlaýandygyny ýazýar. Öre Saparow “Gülküniň güýji” (“Edebiýat we sungat”, 1978, 22 iýul) atly makalasynda alymyň şol bir kitabyna salgylanyp, satiriki eserleriň gülki ýaragy bilen ýaramaz gylykly adamlary, betpällileri, ýaranjaňlary paş etmäge ezberliginiň syryny açmaga Ş.Halmuhammedowyň ökdedigini aýratyn nygtaýar.
Ynsan kalbyna täsir edip bilýän, olary dogry ýola gönükdirýän, olarda ýagşy gylyklary terbiýeleýän halk pähimlerini etrapma-etrap, obama-oba aýlanyp toplap, sünnäläp hem seljerip halka ýetirmek üçin irginsiz gözlän, işlän Ş.Halmuhammedowyň döwürdeşleri hem-de gelejkki nesiller üçin, eden uly hyzmaty hiç wagt unudylmaz.
