SENIÑ ÝAŞYÑDA
Kutbeddin Muhammet kämil çykan wagtynda oguzlaryň begdili boýundan bolan Anuşteginler neberesiniň esaslandyran Beýik Horezmşalar döwletini 31 ýyllap dolandyrypdyr (hökümdarlyk ýyllary 1097 – 1128 ý.). Seljuk soltany Berkýaryk tarapyndan oňa «Horezmşa» derejesi berlipdir. Merwde oňat bilim alan, alymlara we din wekillerine goldaw beren Kutbeddin Muhammet Seljuk türkmenleriniň hökümdary Soltan Sanjara (1118 -1157 ý.) wepaly gulluk edipdir.
Kutbeddin Muhammet meşhur diplomat hem bolupdyr. Ol ganybir garyndaş türkmen nebereleriniň arasynda agzybirligiň, parahatçylygyň üpjün edilmegi hakda alada edipdir. Muňa onuň Soltan Sanjara töwella edip, ony Garahanly hökümdary, Samarkandyň häkimi Muhammet Arslan hanyň (1102 – 1130 ý.) garşysyna ýöriş etmekden saklamagy hem mysaldyr. Bu ýagdaý Köneürgenç soltanynyň Beýik Seljuk soltany Sanjaryň ýanynda mertebesiniň, ygtybarynyň uludygynyň alamatydyr. Soltan Sanjar hem Kutbeddiniň at-abraýyny ýokary galdyrypdyr. Emir Muezziniň oňa bagyşlanan bir eserinde Kutbeddiniň Jemaleddin lakamyny göterendigi, Soltan Sanjaryň ýanynda ygtybarly döwlet hadymydygy nygtalýar. Ol hakda Ibn Esir: «Ol wagtyny biderek geçirmeýärdi, ilat bähbitli işleri edýärdi, alymlara we dindarlara golaý durdy. Ady ýagşylykda ýaýrady, at-abraýy artdy» diýen ýazgylary galdyrypdyr.
Kutbeddin Muhammediň döwründe Gürgenç ylym mesgeni bolupdyr. Kutbeddin Muhammet meşhur tebip Seýit Ysmaýyl Gürgenlini Gürgenje çagyrypdyr. Agzalan alym 1110-njy ýylda «Zahyraýy Horezmşahy» («Horezmşalaryň hazynasy») atly işini ýazypdyr. Ibn Sinanyň «Kanunlaryna» daýanýan bu 10 tomluk kitapda lukmançylygyň peýdalanylýan ugurlary, anatomiýa, keselleriň alamatlary we olaryň ýüze çykmagynyň sebäpleri, arassaçylyk, keselleri anyklamak we bejermek, zäherler we olara garşy serişdeler, farmakologiýa barada giňişleýin gürrüň edilýär. Bu eser gadymy iwrit, türk we urdu dillerine hem terjime edilipdir.
Kutbeddin aradan çykansoň, Horezmşalaryň tagtyna onuň ogly Atsyz geçipdir.
Abu Muzaffar Alaeddin Jelaleddin Atsyz (1099 ý. doglan) 29 ýaşynda Horezmşa derejesini alyp, döwletiň başyna geçipdir (hökümdarlyk döwri 1128 — 1156 ý.). Kakasy Kutbeddin Muhammet ýaly, Sanjaryň paýtagtynda — Merwde oňat bilim we terbiýe alypdyr, arap, pars dillerini ýokary derejede özleşdiripdir. Ol Soltan Sanjaryň ýanynda hem ençeme harby ýörişlere gatnaşypdyr. Ol Sanjaryň goşunynyň çep ganatyna serkerdelik edipdir. Atsyzyň abraýy onuň garlyklaryň guran dildüwşüginde Soltan Sanjaryň janyny halas edensoň has-da artypdyr.
Atsyz 31 ýaşynda Soltan Sanjaryň Mawerannahra (1130 ý.), 33 ýaşynda Seljuk türkmenleriniň Yrakdaky döwletiniň hökümdary Mesuda garşy ýörişlerine (1132 ý.) gatnaşyp, tapawutlanmagy başarypdyr. Gaznaly soltany Bährem şanyň gozgalaňyny basyp ýatyrmak üçin Balha ýöriş edeninde 35-36 ýaşyndaky Atsyz Sanjaryň ýanynda eken.
Soltan Sanjaryň köşgünde Atsyzyň abraýynyň artandygyny gören emirler, mälikler görübilmezçilik edip, oňa garşy pirimlere girişipdirler. Atsyzyň özem Sanjaryň özüne bolan garaýşynyň sowaşandygyny duýupdyr. Atsyz Sanjaryň garşysyna birnäçe ýörişleri gurandygyna garamazdan, oňa tabynlygyny saklapdyr. Bu barada akademik W.W.Bartold: «Atsyz Seljuk soltanynyň tabynlygynda bolup, dünýäden ötüpdir. Oňa seretmezden, onuň, hakykatdan hem, Horezmde kuwwatly (täze türkmen) nesilşalygyny esaslandyryjy bolandygyny ykrar etmelidiris» diýip ýazypdyr. A.Ýazberdiýew bolsa Sanjar bilen Atsyzyň gatnaşygyndan söz açyp: «Bu iki şahsyýetiň döwleti dolandyrmak işlerinde we özara gatnaşyklarynda juda oňyn hereketler bilen bir hatarda, agyr pursatlaryň bolup geçendiklerine seretmezden, olaryň ikisi hem ömürleriniň ahyryna çenli ýürekleriniň töründe biri-birine bolan sylagy we hormaty saklap gelipdirler we şeýle halda hem dünýäden ötüpdirler» diýip belleýär.
Taryhçy J.Hatamow «Soltan Sanjaryň beýik diplomatiýasy» diýen makalasynda Sanjaryň Atsyz babatdaky geçirimliligi hakda şeýle ýazýar: «Soltan Sanjaryň döwletiniň içinde bölünişik döretmek isleýän hökümdarlara garşy birnäçe gezek ýöriş edenem bolsa, olary jezalandyrman, edeniniň telekdigini düşündirip ýene öňki wezipesinde galdyrmagy onuň öz diplomatiýasynyň täsirliligine ynamynyň güýçli bolandygyny görkezýär. Muňa onuň Köneürgenç türkmenleriniň hökümdary Atsyz baradaky syýasat hem mysaldyr. Sanjar Atsyza garşy 1138, 1143-1144, 1147-nji ýyllarda üç gezek ýöriş edýär. Sanjar birinji gezek günäsini bagyşlandan soňam Horasana ýöriş eden, hatda öz tagtynda oturanynda-da, adyny hutbadan aýyrdanynda-da, Sanjaryň bütin hazynasy jemlenen sandyklary alyp, Horezme gideninde Atsyza garşy ýöriş etse-de, ony jezalandyrman, ýene-de bagyşlap, yzyna dolanypdyr».
Soltan Sanjar bilen Horezmşa Atsyzyň arasyndaky gatnaşyklar Beýik Seljuk türkmen şadöwletiniň syýasy sahnadan düşüşiniň, täze bir türkmen imperiýasynyň — Horezmşalar şadöwletiniň ýyldyzynyň dogup ugrandygynyň alamatydy.
W.W.Bartold Seljuk soltanyna tabyn bolandygyna garamazdan, Horezmşa Atsyzy Horezm neberesini esaslandyryjy hasaplaýar. Emma oňa doly özbaşdaklygy gazanmak başartmandyr. Z.M.Buniýatow Atsyzyň garahytaýlara ýylda 30 müň altyn dinar salgyt töländigini ýazýar.
Atsyzyň döwründe Horezmşalar Bagdat halyflygy bilen gowy gatnaşykda bolup, döwletiň we halyflygyň arasynda hat alyş-çalşygy giň gerime eýe bolupdyr. Bu hatlaryň aglabasy Bagdat halyfy Muhammet ibn Ahmet Mustazhyr Muktefi Liemrillä (1136 — 1160 ý.) ýazylypdyr. Meşhur köşk kätibi Reşideddin Watwatyň galamyndan çykan bu hatlar diplomatik hat alyş-çalşygynyň ajaýyp nusgasydyr.
Kitapşynas alym A.Ýazberdiýew Atsyzyň, takmynan, 43 ýaşynda (1142 ý.) döreden kitaphanasynyň Gürgenji mongollaryň eýelemegine çenli bir asyra golaý ylym ojagy hökmünde hyzmat edendigini ýazýar. Awfynyň, Mirhondyň maglumatlaryna görä, Atsyz yslama we ylahyýetçi alymlara hemaýatkärlik etmekden başga-da, sungata we ylma uly sarpa goýupdyr, pars dilinde kasydalary we rubagylary ýazypdyr, goşgulary ýatdan bilipdir. Jüzjany onuň adalatly we aladaçyl hökümdardygyny, as-Safady bolsa onuň dolandyran döwründe raýatlarynyň howpsuzlykda hem-de ählumumy adalatlylyk şalygynda ýaşandygyny, şonuň üçin hem olaryň hökümdarlaryny söýendigini ýazýar. Muezzi Horezmşa Atsyz üçin hem öwgi kasydalaryny ýazypdyr.
Orta asyr taryhçysy Ibn Esir «Kämil taryh» kitabynda Atsyz hakda: «Atsyz ýagşy ahlakly, ilatyň zadyna göz dikmeýän, merhemetli, haýyr-sahawatly hökümdardy. Onuň zamanasynda ilat asuda we parahat ýaşady» diýip ýazýar. Reşideddin Atsyzy «Seljuk döwletiniň sütünleriniň biri» diýip häsiýetlendiripdir.
A.Ýazberdiýew Atsyzy Mahmyt Gaznalynyň ýörişinden soň 80 ýyllap Gürgençde pese düşen medeniýeti we ylmy täzeden janlandyran soltan hökmünde häsiýetlendirýär. Atsyz öz paýtagty Gürgenji, edil Sanjaryň paýtagty Merw ýaly, ylmyň, medeniýetiň, sungatyň merkezine öwürmek isläpdir. Ol 1141-nji ýyldaky ýörişinde Merwden diňe Soltan Sanjaryň köşgünden onuň hazynasyny däl, eýsem, meşhur alymlaryny hem alyp gaýdypdyr. Şolaryň iň meşhury Fahreddin Razy bolupdyr. Fahreddin Razynyň beýleki ylymlar bilen bilelikde lukmançylyk ylmy bilen baglanyşykly «Şerhul-Kanun» («Kanuna» düşündiriş»), «Risale et-Tybbul-Kebir» («Uly lukmançylyk risalasy»), «Risale fi-ilmil firase» («Çapyksuwarlyk sungaty hakda risala»), «er-Rawzul-ariz fi ilajil-mariz» («Syrkawyň şypasy hakda giňişleýin söhbediň bossany»), «et-Teşrih» («Anatomiýa») atly eserleri bar. Atsyz Sanjaryň köşgünden Abulfazl Kermany, Abu Mansur Abbady ýaly alymlary hem alyp gaýdypdyr. Munuň özi Atsyzyň öz paýtagtyny ylym ojagyna öwürmek isländiginiň alamatydyr. Kakasy Kutbeddin Muhammet ibn Anuştegin tarapyndan Gürgenje çagyrylan Seýit Ysmaýyl Gürgenli Horezmşa Atsyzyň hem arzylan lukmany eken. Gürgenli «Kitab al-agrad at-tybbyýa wa-l-mabahis al-ala’iýýa al-horezmşahyýa» («Tebipçilik alamatlary we Beýik horezmşanyň ylmy derňewleri») atly kitabyny Horezmşa Atsyza bagyşlapdyr. Gürgenli Horezmde «at-Tybb al-muluki» («Şalaryň tebipçiligi»), «Kitab al-agrad» («Alamatlar» kitaby»), «Kitab fi-r-rad ala-l-falasifa» («Filosoflary inkär etmek»), «Kitab tedbir ýawm we leýle» («Gijäniň we gündiziň hereketi»), «Kitab wasifname» («Ýetginjeklik hakda kitap») kitaplaryny ýazypdyr. Gürgenliniň «El-Ejwibetüt-tybbyýe» («Lukmançylyga degişli jogaplar»), «et-Tezkiretül-Eşrefiýýe fis-synaatit-tybbyýe» («Tebipçilik sungatyna degişli iň şerapatly tezkire») ýaly hekimlik bilen baglanyşykly başga-da kitaplary bolupdyr. Seýit Ysmaýyl Gürgenli soňra Seljuk soltany Sanjaryň hemaýatyndan hem peýdalanypdyr.
Atsyzyň döwründe Gürgençde taryh we geografiýa bilen meşgullanan ençeme alymlar hem ýetişipdir. Şolaryň biri Abul-Hasan ibn Abu Aly ibn Muntajib Aly ibn Muhammet ibn Arslan ibn Muhammet al-Horezmi (1141 ý. ýogalan) «Horezmiň taryhy» atly kitabyň awtory bolupdyr. Abu Muhammet Mahmyt ibn Muhammet ibn al-Abbas ibn Arslan al-Abbasy al-Horezmi (1099 — 1172 ý.) «Tarih Hwarazm» («Horezmiň taryhy») kitabyny ýazypdyr. Abul Kasym Mahmyt ibn Omar Zamahşary (1074 — 1134 ý.) «Mukaddimetul-edeb» («Dil bilimine giriş») eserini Horezmşa Atsyza sowgat beripdir.
Horezmşa Il Arslanyň (hökümdarlyk ýyllary 1156 — 1172 ý.) doglan wagty hakda çeşmelerde maglumat ýok. Eger onuň 1099-njy ýylda doglan kakasy Atsyzyň, takmynan, 17-18 ýaşynda öýlenendigini çaklasak (türkmen hökümdarlarynda ogullaryny ýigitlik çagynda ir öýermek däbi bolupdyr), onda onuň ogly Il Arslan, takmynan, 1117 — 1118-nji ýyllarda doglan bolýar. Takmynan, 35-36 ýaşynda mahaly Atsyz Jende üçünji gezek ýörişinde ogly Il Arslany bu ýere häkim belläpdir. Il Arslan, takmynan, 39 ýaşynda 1156-njy ýylyň 23-nji awgustynda tagta çykypdyr. Ol Horezmşalar döwletini garaşsyz döwlet diýip resmi taýdan yglan edipdir. Seljuklara tabynlykdan olar bilen deňhukukly gatnaşyklara meýillidigini duýdurypdyr. Il Arslanyň seljuk köşgüne ýollan «muhlis», ýagny «dost» diýen sözi ulanmagy hem şondan habar berýär. Garahytaýlara salgyt töläp ýören Il Arslan 1158-nji ýylyň iýulynda 41 ýaşynda uly goşun bilen Mawerannahra ýöriş edipdir. Soňra Gürgeni we Dehistany boýun egdiripdir. 43 ýaşynda (1160 ý.) ýazyrlaryň ýurduny tabyn etmek maksady bilen Balkan daglaryna tarap ýöriş edipdir. 1171 — 1172-nji ýyllarda Horezme tarap ýörişe ugran Garahytaýlaryň çozuşyndan Il Arslan diňe Syrderýadaky bendi ýykyp dynypdyr.
Akademik W.W.Bartold: «Il Arslan, şübhesiz, musulman dünýäsiniň gündogar böleginiň iň güýçli hökümdary bolupdyr» diýip ýazýar. Türkmenleriň elinden dünýewi häkimiýeti gaýdyp almak isleýän Bagdat halyfy Yrak seljuklaryny Köneürgenç türkmenlerine garşy goýmagy başarypdyr. Ussat serkerde, meşhur diplomat Il Arslan Yrak seljuklary bilen Bagdat halyfynyň arasynda araçy bolup çykyş edipdir. Ol halyf Muktefä (1136 —1160 ý.) hat ýazypdyr. Hatda diňe soltan Muhammediň Horasany garakçylardan, Mawerannahry bolsa kapyrlaryň zulmundan halas edip biljekdigini ýaňzydypdyr. Munuň ýaly howsalaly döwürde bolsa, halyfyň soltana kitüwini ýatdan çykarmalydygyny nygtapdyr.
Köneürgenç etrabynda, Daşgalanyň çäginde Tekeşiň ýadygärligi bilen Uly minaranyň günorta-gündogarynda Il Arslanyň kümmeti bar. On iki gyraňly gümmezi bolan bu ymarat Merkezi Aziýa binagärçilik senedinde seýrek duş gelýän binadyr. Belli arheolog H.Ýusubow ol ymaraty «Suw hüjresi» bolmaly hasaplap, il arasynda Il Arslanyň-da, Fahreddin Razynyň-da atlary bilen baglanyşdyrylmagyny olaryň biriniň teklibi, beýlekisiniň bolsa gurdurandygyny çaklaýar.
* * *
Eýýuby türkmenleriniň döwletiniň hökümdary Salaheddin Eýýuby 1137 — 1138-nji ýyllarda doglupdyr. Taryhçy Orazpolat Ekäýew onuň kakasy Şady Eýýubynyň Zeňňi türkmenleriniň atabegliginde serkerdebaşy bolandygyny, onuň salyr türkmenleriniň gurt tiresindendigini ýazýar. Salaheddin 26 ýaşyndan başlap Nureddin Zeňňiniň Müsür ýörişlerine gatnaşypdyr (1163 — 1169 ý. aralygy). Salaheddin Eýýuby Nureddin Zeňňiden soňra haçparazlara garşy işjeň göreşen türkmen serkerdesidir. Ol 1169-njy ýylyň ahyrynda, 32-33 ýaşlarynda mahaly Dimýatda birleşen wizantiýa-haçparaz güýçlerini ýeňipdir. Onuň lerusalim haçparaz korollygyna garşy ilkinji uly ýörişi Gazza we Askalan saparydyr (1170 ý. 14-nji noýabry — 9-njy dekabry). Salaheddin 34 ýaşynda lerusalim korollygyna degişli Eýle şäherini haçparazlaryň elinden almagy başarypdyr (1170 ý.).
Salaheddin german imperatory Fridrih Barbarossany, fransuz koroly Filipp Awgusty, iňlis koroly, «Şir ýürekli» lakamly Riçardy eýmendiren serkerde bolupdyr.
Gyzyl deňzinde harby-deňiz flotuny saklan türkmen serkerdeleriniň biri hem Salaheddin Eýýubydyr. Salaheddin Müsür flotunyň güýjüni artdyrypdyr. Ol 37 ýaşynda Sisiliýa flotuny derbi-dagyn edip (1174 ý. 26-njy iýuly), olaryň Aleksandriýany eýelemek umydyny puja çykarypdyr. 1174-nji ýylda Salaheddiniň Gyzyl deňzindäki deňiz güýçleri Ýemene we Hijaza ýöriş gurap, bu ýerleri eýeläpdir.
Horezmşa Tekeşiň (hökümdarlyk ýyllary 1172 — 1200 ý.) doglan wagty hakda hem taryhy çeşmeler bize hiç zady habar bermeýär. Biz diňe onuň kakasy Il Arslanyň 1117 — 1118-nji ýyllarda doglandygyny, 17-18 ýaşlarynda öýlenendigini hasaba alyp, Tekeşiň 1135 — 1136-njy ýyllarda doglandygyny çaklaýarys. Eger şeýle bolsa,Tekeş 37-38 ýaşynda Horezmşalar şadöwletiniň tagtyna geçen bolýar. Tekeşiň adyna Buharada hutba okalyp, pul zikgelenipdir.
Tekeş ökde diplomat bolupdyr. Soltanyň şahsy kätibi Muhammet Bagdadynyň «At-tawassul ila-t-tarassul» («Resmi hatlary ýazmaklyga ýetmeklik») işi türkmen diplomatiýasynyň taryhy boýunça gymmatly çeşmedir. Soltan Tekeş Abbasy halyfynyň seljuklarynyň mirasyna doly eýe çykmak baradaky talabyna garşy çykypdyr. Alp Garanyň baştutanlygyndaky gypjak taýpalaryny öz gullugyna çekmegi başarypdyr. Gypjaklar bilen ýaranlygyny berkitmek üçin gypjak hany Jankişiniň gyzy Türkan hatyna öýlenipdir (ol baýat taýpasyndandyr — J.G.).Türkan hatyn ýany bilen Horezme uran, garlyk, ugrak, halaç ýaly türki taýpalary göçürip getiripdir. Guruň soltany Gyýaseddin al-Gury bilen dostlukly gatnaşyklary saklamaga çalşypdyr. Birek-birege ýazan hatlarynda olar «dogan» («byradar») diýip ýüzlenipdirler. Nusaýyň emiri Ymadeddin Muhammet hem Tekeşi zerur wagtynda goldap durupdyr. Häzirbegjandaky Ildeňizli atabegi Muhammet Jahan Pälwan (1175 — 1186ý.) Tekeş bilen dostlukly gatnaşyklary saklan goňşy hökümdarlaryň biri bolupdyr. Tekeşiň diwanynyň başlygy Bahaeddin Muhammet al-Bagdady tarapyndan Horezmşanyň oňa ýazan dört haty saklanyp galypdyr. Dostluga, hoşniýetlilige ýugrulan bu hatlaryň mazmunyndan görnüşine görä, Tekeşiň Ildeňizli atabegligi bilen dostlukly gatnaşyklary saklamaga çalşandygy görünýär. Ol atabege «Beýik mertebeli doganym» («Byradary humaýun») diýip ýüzlenipdir. Atabegiň ýollan Salaheddin atly ilçisi uzak wagtlap Horezmde bolupdyr. Tekeş Jahan Pälwanyň ogly atabeg Gyzyl Arslan (1186 — 1191 ý.) bilen hem dostlukly gatnaşykda bolupdyr. Horezmşa Tekeş 1182-nji ýylyň 23-nji awgustynda Häzirbegjandaky Şirwanşalar döwletiniň baştutany Menuçehre ilçi ýollapdyr.
Tekeş käbir garşydaşlaryna garşy göreşmek üçin özüniň öňki duşmanlaryny hem wagtlaýyn ýaranlyga çekmegi başarypdyr. Haçanda Gur soltany Gyýaseddin Bagdat halyfynyň islegi boýunça Tekeşiň garşysyna ýörişe taýýarlyk görende, Tekeş garahytaýlara kömek sorap ýüz tutupdyr. Taýankunyň serkerdeligindäki garahytaý goşuny 1198-nji ýylda Amyderýadan geçip, oňa kömege gelipdir.
Tekeş ajaýyp serkerde bolupdyr. Döwrüniň syýasy ýagdaýlaryndan oňat baş çykaran Tekeş Mawerannahry we Yragy-Ajamy döwletiniň çäklerine birikdiripdir. Tekeşiň döwründe goşun başda kaňly-gypjaklar bilen birlikde, halaç, garlyk, uran, ugrak ýaly taýpalardan ybaratdy. Orta asyr awtory Rawendiniň maglumatyna görä, soltan Tekeşiň köşgündäki 1195-nji ýyla degişli goşun depderlerinde, takmynan, 170 müň adam hasaba alnypdyr. Erbil atabegi Muzaffareddin Gökböriniň ilçisi Horezmden yzyna dolananda öz hökümdaryna Horezmşanyň ygtyýarynda 350 müň esgerli goşunyň bardygyny habar beripdir.
Orta asyr awtorlarynyň habar bermegine görä, Tekeş öz raýatlaryna adalatly çemeleşen soltan bolupdyr. Ol örän ýiti akyllylygy bilen tapawutlanypdyr. Aýtmaklaryna görä, Tekeş saza aýratyn sarpa goýupdyr. Hiç kim ud saz guralynda onuň ýaly ajaýyp sazlary çalmandyr. Taryhçy Sibt ibn Jöwzi Gyzoglynyň ýazmagyna görä, ysmaýylylar Horezmşany öldürmäge öz jansyzlaryny iberende, soltan udda saz çalyp: «Men seni tanadym, öz janyňy halas et we gaç!» diýen beýdi aýdyp oturan eken. Muny eşiden jansyz derrew gaçypdyr. Emma ele düşüp, Horezmşa tarapyndan jezalandyrylypdyr.
Tekeşiň köşgi alymlaryň jemlenen ýeri bolupdyr. Taryhçy Ibn Esir ol hakda: «Ol juda bilimli we ylmyň dürli pudaklaryndan oňat baş çykarýan hökümdar bolupdyr...Adalatlylygy, adamkärçiligi we alyp baran haýyr-yhsan işleri bilen öz raýatlarynyň arasynda uly abraýdan we hormatdan peýdalanypdyr» diýip ýazypdyr. Tekeşiň kakasyna, atasyna gulluk eden Watwat onuň hem arzyly kätibi eken. Watwatdan soň Tekeşiň köşk diwanynyň baştutany Bahaeddin Muhammet al-Bagdady bolupdyr. Onuň «At-tawassul ila-t-tarassul» («Resmi hatlary ýazmaklyga ýetmeklik») atly ýygyndysy Tekeşiň alyp baran diplomatik işjeňligini görkezýär.
Şahyrlar Ymady Zowzany, Zahyreddin Tahyr ibn-Muhammet al-Farýaby, Kemaleddin Ysmaýyl (1172 — 1237 ý.) soltan Tekeşiň şanyna kasydalar ýazypdyrlar. Horezmşalar döwletiniň abraýly medreselerinde okatjak müderrisler — mugallymlar hut soltanlaryň özüniň teklip etmegi boýunça bellenipdir. Meselem, soltan Tekeş köşkde uly ynamdan peýdalanan ymam Bedreddini uly welaýatlaryň birine müderrislige iberilipdir.
Soltan Tekeşiň we soňra onuň ogly Muhammet şanyň hemaýatynda işlän Fahreddin Razy 1179-njy ýylda tamamlan ynsanperwer, tebigy, tehniki, ylahyýet we beýleki ylymlaryň 57 ugruny öz içine alýan «Jawami al-ulum» («Ylymlaryň ýygyndysy») atly ensiklopediýasyny Horezmşa Tekeşe bagyşlapdyr. Fahreddin Razynyň lukmançylyk ylmy bilen baglanyşykly ençeme kitaplarynyň bardygyny öňde ýatlapdyk.
Köneürgençde Kyrkmolla depesiniň günorta-günbatarynda Soltan Tekeşiň ady bilen baglanyşdyrylýan ymarat ýerleşýär. Ol Il Arslanyň ýadygärliginden soňra gadymy Gürgenjiň mongollar gelmezinden öňki binagärliginden abat saklanyp galan ikinji bir ajaýyp ýadygärlik hasaplanýar. Gözelligi babatda oňa Merkezi Aziýada ýeke-täk, gaýtalanmaýan ymarat diýmek bolar.
(dowamy bar)...
Jumamyrat GURBANGELDIÝEW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
0
