ALTYN ASYRA - ALTYN DIL
Şeýlelikde, Milli Galkynyşymyzyñ talaby boýunça kümüş dilimizi Altyn asyryñ altyn diline öwürmek üçin aýat-dogalarymyzy türkmençe aýtmaklyga geçmeklikden başga öñümizde ýene iki işi çözmeli bolýarys. Birinjisi, çöplenip aýdylýan internasional sözleriñ ornuna diñe türkmençe sözleri goýmak. Ikinjisi, arapça sözleri hem iñ az derejä çenli azaldyp, olary hem türkmençe sözler bilen çalşyrmak. Bu ýerde üçünji sowal ýüz çykýar. Eýsem, orna goýulmaly türkmençe sözleri nireden almaly? Bazara ugralmazdan öñ gapjygyñ galyñlygyny barlanyp görlüşi ýaly, bu ugurda biz ozaly bilen öz söz hazynamyzy derñäp, saldarlap görmeli bolýarys.
Soýuz döwründe, 80-nji ýyllaryñ ortalarynda kapitalistik ýurtlaryñ men diýen birnäçe aznawur dilçileri ýörite gelip, men diýen azy ýaran türkmen dilçileri bilen duşuşýarlar-da, bir buržuaz sowalam berýärler. "Hany, türkmenler, aýdyp berseñizläñ, türkmen dilinde, takmynan, jemi näçe söz bardyr?". Dilçilerimizem olara azy ýaryp duran jogaby bolmasa-da, söweşjeñ pelsepe bilen jogap beripdirler, diliñ bir ýandan gelip ikinji ýandan akyp ýatan ummandygy, köne sözleriñ gidip täze sözler bilen üsti doldurylyp duran hazynadygy, şoña görä-de belli bir san görkezip bolmajakdygyny aýdypdyrlar. Hawa, ondan bäri tutuş sistemalar ýykylyp, täze binýatlar gurlup, dünýä üýtgedi. Ýokarky sowaly bereniñde dilçilerimiziñ beren pelsepeleri welin, häzirem öñküligine galypdyr. Halk hem edil dil ýaly, birleri ýogalýar, ýene birnäçeleri dünýä inýär. Emma Altyn asyryñ çelgilerini çekende diñe tutuş döwletimiziñ däl, eýsem her welaýatymyzyñ, etrabymyzyñ ilat sany berk ýöredilip gelinýär. Dilçilerimizem öz çörek iýýän ugurlaryna şeýle çemeleşmeli ýaly welin... Ýok, bu ýerse gep ummanda-da, hazynada-da däl, eýsem, soýuz döwründe ýörite syýasat arkaly döredilen intellektual keselde - mesele dagynyk öwrenilse-de, soñra oña logiki bitewi öwrenmäge çemeleşilmezliginde.
"Taýak gelinçä, ýumruk" diýipdirler. Ene dilimizde anyk ylmy derñewlere esaslanýan sözlük sanynyñ anyklanjak gününiñ geljekdigine biz çuññur ynanýarys. Ýöne, oña çenli dilimizde barypýatan takmyny, ebjet hasaby boýunça näçe söz barka? Muny aýdyñlaşdyrmak üçin deñeşdirme usulyna ýüzleneliñ, goñşy halk hökmünde orslara seredeliñ.
Birnäçe ýyl mundan öñ orslar il içine ýüzlerçe adamy sapara ýollap, telim ors sözlerini çöpletdirýärler. Şonuñ esasynda hem 170 müñ sözden ybarat kartoteka düzüp goýýarlar. Şundan çen tutsak, rus dilinde 170 müñ söz bar. Indi özümize geleliñ. Alym S.Atanyýazowyñ tassyklamagyna görä, belli dilçimiz Z.Muhammedowa türkmen diliniñ rus diline görä baý bolmalydygy hakda aýdar eken, muña delil hökmünde hem türkmen diliniñ sinonimlere juda baýdygyny, diñe bir "толстый", "тонкий" sözlere türkmençe "ýogyn", "inçe", "galyñ", "ýuka" ýaly on töweregi kybapdaş sözleriñ bardygyny mysal getirer eken. Türkmen diliniñ juda öwüşginlidigi, sinonimlere juda baýdygy hakda men başga-da bir-iki dilçiden eşitdim. Häzir žurnalistik dünýäde işlese-de, asly käri dilçi bolan Annamyrat Poladow şeýle maglumat berýär:
"W.Baskakowyñ "Rus dilinde türki sözler" diýen üç tomluk kitabynda getirilýän ähli türki sözleriñ aglabasy türkmen sözleri ("Kutuzow" - "guduz", "Suworow" - "suwara" sözlerinden) bolup çykýar".
Eýsem, şulara esaslanyp, türkmen dilinde-de 170 müñ söz, hatda ondanam köp söz bardyr diýip bolarmy? Oljas Süleýmanowyñ "AziÝA" atlt kitabyny - ýazyjynyñ başyna hem yzarlanmalary, hem meşhurlygy getiren kitabyna seredeliñ. Şol kitapdaky ruslaryñ "Igoryñ polky hakda söz" poemalaryndan başga-da ençeme dil, medeni gymmatlyklarynyñ gözbaşyny türki halklardan alandygy hakdaky delillere esaslanyp, türkmen halkynyñ bolsa, türki halklaryñ gözbaşynda duran halkdygy hakdaky pikirlere daýanyp, biz türkmen dilinde-de sözler 170 müñ töweregi bardyr diýip bilerismi? Parslar öz dillerinde 200 müñ töweregi söz bardygyny anyklap goýupdyrlar. Eýsem, dilçileriñ içinde bir professor A.Öwezowyñ şuña esaslanyp çaklajak bolşy ýaly, türkmenlerde-de 200 müñ töweregi söz bardyr-la diýip, güman etmek bolarmy? Şu makalany ýazyp otyrkam şeýle meýle gabat geldim. Ruslarda 17 tomluk sözlük bar bolsa, türkmen dili boýunça häzir elimizde bolan bir tomluk "Sözlügiñ" baryp 1960-njy ýylda çykarylmagynyñ üstesine onda näçe sözüñ bardygy hem görkezilmändir. Ine, onsoñ sözlügi düzenleriñ biri bolan ýaşuly dilçi G.Ataýew bu babatda gyzyklananymyzda "Sözlükde 80 müñ töweregi söz bardyr" diýip aýtdy. Ýöne, kitaby agdaryşdyryp görsek 30 müñ töweregi söz girizilen bolup çykdy. Häzir "Türkmen diliniñ sözlüginiñ" iki tomlugy çapa taýýarlanyp goýlupdyr. Täze hasap boýunça, onda-da 100 müñ töweregi däl-de, 40 müñ töweregi söz jemlenen bolmaly. Eden işine öñünden sag bolsun aýdasyñ gelýär: ýaşuly dilçimiz Soltanşa Atanyýazow 35 ýylyñ dowamynda ýurdumyzyñ baran künjünden täze sözleri ýygnapdyr. "Sanap göremok, ýöne 100 müñden gowrak täze sözler - "Sözlükde" bolmadyk" dialekt sözleri bardyr" diýip, ol aýdýar. Emma öýüne baryp takmyny sananymyzda alymyñ özüni geñ galdyrma bilen hasap 25-30 müñ töweregi ýygnalan sözler bolup çykdy. Bularyñ içinde-de ýek-ýarymy sözlükde duşýar.
Şeýlelikde, geliñ, indi elimizde bar bolan sözlük fondumyzdaky sözleri bir ýere jemläliñ. Indi çap edilmeli iki tomlukda bar bolan, takmynan, 40 müñ sözüñ üstüne S.Atanyýazowyñ şahsy kartotekasyndaky 25 müñ sözi goşup, 65 müñ söz alarys. 200 müñ söz, 170 müñ söz beýlede dursun, hatda 100 müñ söze-de ýetenok. Eýsem, biz özümizi entek dialektlerde söz köpdür diýip, köşeşdirip bilerismi? 35 ýyllap söz çöplän S.Atanyýazow, şunça ýylda 25 müñ täze söz ýygnap bilen bolsa; dialektlerimizde ýene näçe söz barka?
Bir zat bellimikä diýýäris. Her näme edilende hem, ýene 35 müñ söz ýygnap sözlük fondumyzy 100 müñe ýetirip bolar. Çünki ownukly-irili başga-da sözlüklerimiz bar ahyry. Şu ýüzüñ hasabyna hem dilimizden ýaýramaly ençeme internasional we arap sözleriñ ornuny dolduryp bilerdik. Biziñ pikirimizçe, dil babatda biz öñümizde iki maksat - alynky maksady we ahyrky maksady goýmalymykak diýýäris. Alynky maksat barada aýdylanda, biz arap hem internasional sözlerden, terminlerden ep-esli arassalanan, şol bir wagtda hem 100 müñ sözi öz içine alýan sözlük tomlarymyzy her bir maşgala çenli ýeterlik hem elýeterli bolar ýaly uly möçberlerde we arzan bahada neşir edinmelidiris öýdýäris.
■ Indi ahyrky dil maksady barada
Bu iş öz öñünde türkmen diliniñ 200-250 müñ sözden ybarat sözlük fonduny döretmegi maksat edinse, göwnejaý bormuka diýýäris. Şu ýerde "ähli künjeklerimizden, dialektlerimizden toplan sözlerimiz 200-250 müñe ýetmese näme etmeli bor" diýen sowal dörejege menzeýär. Biziñ pikirimizçe, şunda türkmen ruhly emeli sözleri döretmäge girişilmelidir öýdýäris.
Eýsem, dili, diliñ düýbüni tutan ilkinji sözleri adamlar nireden aldylarka? Aýdalyñ, "Köwata" ýa Köýtendag gowagynda ýaşap ýören şol daş asyrynyñ adamlary sözleri nädip döretdilerkän? Göz öñüne tenha ýaşap ýören ilkidurmuş ýaş ýigidini getireliñ. Bir gün ol birden alysda otlaryñ köküni ýygnap ýören ýaş adamy görüp, gözi ýalpyldap gidýär. Ol hiç bir söz bilmeýän halatynda, muny nähili añlatmaly bolar? Elbetde, şol gözi ýaldyrap, ýüregi gürsüldäp durka diline gelen ilkinji sözi diýmeli bolar. Mümkin, onuñ diline şol yşky pursat ilkinji gelen söz "kiz" ýa "gyz" bolmaly. Ol muny daşyna çykaryp, sözi bir gezek aýdýar, şondan soñ gyz, aýal adama şol söz at görnüşinde ömürlik galyberýär.
Adam "gürlemäni" ilki tebigatdan öwrenýär. Adam ilki tebigatda akýan suwlaryñ şaggyldysyndan "şag", "şaglamak" sözüni, öwüsýän ýelleriñ şuwwuldysyndan "şuw", "şuwlamak", at toýnaklarynyñ dükürdisinden "dük", "dükürdi" diýen ýaly we ş.m. sözleri döredýär. At toýnagynyñ dükürdisini eşidip adam atyñ golaýlaşyp gelýänini ýa daşlaşyp barýanyny añýar. Bu ýerde oña üýtgeşik, ýörite dil hem gerek däl. Ýöne, ine, ses çykarmaýan predmetler, hadysalar babatda näme etmeli? Şeýle halatda adamlar olaryñ obrazlaryny dil organynyñ üsti bilen şertli, tapawutly seslere, sözlere geçirýärler. Olary ylalaşyk esasynda öz kellerine geçirýärler, şeýlelikde, dünýäni kellä ornaşdyrylan ses obrazlary esasynda dil organy arkaly gaýybana herekete getirýärler. Dil, söz - munuñ özi dünýä ruhlarynyñ, hadysalarynyñ, predmetleriniñ ses obrazlary görnüşinde añladylmasydyr. Şu ses obrazlary, ýagny sözler näçe köp bolsa, dil şonça baý bolýar, şol baý dile eýe halk dünýäni şonça gowy kesgitleýär, ol halk intellektual taýdan has çalt ösýär. Diñe atomyñ içindäki elementar bölejikleri ses obrazyna geçirjek bolsañ eýýäm, 200 töweregi söz gerek. Şoña görä-de, bu añyrdy ýok dünýäniñ öñünde 100 müñ sözli, 200 müñ sözli dil däl, hatda ýarym million sözli dil bolanyñda hem deñze düşen damjadan tapawudyñ ýok. Bir tapawudyñ, başga dillere garanyñda baý hem aýratyn dil bolýañ. Rast, şeýle bolsa, näme üçin dilimizi iñ baý dile öwürjek bolmaly däl? Rast, dilde sözler, dünýäniñ ses obrazlary näçe köp bolsa, halkyñ intellektual taýdan ösmek mümkinçiligi şonça ýokary bolsa, näme üçin dilimizi baýatjak bolmaly däl? Men şu ýerde "Onça sözi nireden almaly? Dialektlerdäki ähli sözleri toplasañam munda diýilýänine ýetmez ahyry" diýlip, beriläýjek soragy añýan hem-de şeýleräk jogap berýän. Ata-babalarymyz şol gadym döwürler mekdepler ýokka, uniwersitetler ýokka gerek ýerinde dünýäniñ ses obrazlaryny añlylyk we biañlamak ýoly bilen döredip bilen bolsalar, biz näme üçin häzir döredip bilmeris? Näme üçin dil döreýşine haýsydyr bir elýetmez dogmatizm, faşizm gözi bilen seredýärler. Şu göz bilen seretseñ, dil döretmeklik öñki nesilleriñ haky, hukugy bolupdyr-da, häzirki nesilleriñki ýok bolup çykýar. Freýdiñ açan psihoanalizinde adamyñ içki dünýäsinde bolup geçýän hadysalary ýüze çykarmak üçin adama bir minudyñ içinde oýlanmazdan, agzyña gelen sözleri, ýa sesleri çalt aýtdyrýan ekenler. Näme üçin biz şu usuly ulanyp, öz dilimizde duşmaýan sözler, sesler gabat gelse, ýygnap, soñra atsyz predmetlere, hadysalara, ideýalara at, sypat bermek üçin ulanmaly däl. Meselem, oýlanmazdan, çaltlyk bilen bir bogunly jümleleri aýtmak bilen birnäçe sekundyñ içinde şu sözleri - bogunlary alýarys. "Wan", "gün", "dan", "dük", "bän", "un", "gin", "jil", "gül". Şularyñ içinde "dün", "un", "jil", "dür" ýaly sözler biziñ dilimizde ýok sözler. Biz şu hili sözleri añymyzda bar bolan, emma dilimizde degişli ady, sypaty bolmadyk düşünjeler babatda ulanyp bileris ahyry. Gumbold "Dil durşuna biañ energiýa garaşlydyr" diýip hem aýdypdyr. Ýokarky usul arkaly islendik adam, islendik mekdep okuwçysy diñe bir däl, iki bogunly, üç bogunly del sözleri, ýöne türkmen añyndan, ruhundan çykan türkmen sözleri tapyp bilerdi. Şeýlelikde, eger maslahat bilinse, şu emeli ýol bilen hem, hiç bir uly çykdajy çykarmazdan, dil baýlygymyzy köpeltmäge çig mal bolup hyzmat etjek nijeme müñ türkmen söz toplap bolardy. Mukdar bolsa soñ ýuwaş-ýuwaşdan hile geçerdi.
* * *
Türkmeniñ gadymy Serdary Oguz han eline ýaý alyp, alty peýkam atýar. Şolardan iç oguz hem daş oguz emele gelýär. Biziñ häzirki alty peýkamymyzyñ birinjisi Garaşsyz Watan, ikinjisi Bitarap Watan, üçünjisi Abadan Watan, dördünjisi Adam hukugy, bäşinjisi Milli Galkynyş, altynjysy Ruhy kämillik bolan ol alty peýkam birleşip, çugdamlanyp, soñra ýedinji bir gudraty - Altyn asyryñ süññüni emele getirýärler. Türkmeniñ şu Altyn asyram özüne mynasyp Altyn diliniñ kämil Millet dilini talap edýär. Altyn dil bolsa, öz gezeginde altyn dile öwrülmegi üçin täze asyr mynasybetli täze dil syýasatyny talap edýär. Türkmen intelligensiýasy döwletimizden şu syýasata-da ~ täze dil syýasatyna-da, alynky we ahyrky maksatly dil syýasatyna garaşýar diýip, öte geçmesek gerek. Adamyñ içinde ulalanda-da çagalygy, ýaşlykda alan terbiýesi, bilimi oturýan bolsa, biz diñe täze syýasatyñ derejesinde mekdeplerde ene diliñ öwredilişine düýpli üýtgeşme girizip bileris. Mekdeplerde, ýokary okuw jaýlarynda-da sintaksisi, morfologiýany öwrenmeklige juda giñ üns berilýär, ol bolsa soñ ýatdan çykybam gidýär. Biziñ pikirimizçe, türkmen diliniñem edil iñlis diliniñ öwredilişi ýaly, sözlüj tutulyp öwrenilmegi zerur. Eger sapaklar azlyk etse, belki, mekdeplerimiziñ dokuz ýyllyk sistemadan ýene köneki on ýyllyga barmagy gerekdir. Altyn asyr üçim bilim näçe diýseñ gerek bolar. XX asyrda sowet ruhunda iki lingwistik gurultaý geçirilipdir. Megerem, indi bize täze milli ruhly hakyky türkmen lingwistik gurultaýyny geçirmek zerurdyr. Döwletimiziñ hemaýat bermegi esasynda ähli dialektlerimizden sözleri birin-birin ýygnap, şolaryñ hemmesiniñ esasynda ýöne bir edebi dil däl, eýsem bitewi millet dilini döretmegimiz gerekdir. Ozaly bilen hem biz "taýak gelinçä ýumruk" diýlişi ýaly, dilimizi arassalaýyş-saplaýyş işleriniñ gapdaly bilen haýdan-haý, wagt ýitirmän, bolmanda ýüz müñ sözi öz içine alýan "Türkmen diliniñ sözlügini" çykarmalydyrys. Eger biz şu müñýyllygyñ başynda ýüz müñ goşun bilen jyga parladyp dünýä Isgender ýörişini guran bolsak, indi bu gelýän müñýyllygyñ başynda ýüz müñlük söz goşuny bilen ideýalar dünýäsine täze türkmen ýörişini gurmalydyrys. Eger biz şu müñýyllygyñ ortalarynda dünýäniñ merkezini, jahanyñ göbegini elimizde saklap oturan halatymyzda-da, diñe ata däl, gämä-de münüp Beýik Geografik açyşlar etmek mümkinçiliklerimizi elimizden sypdyran bolsak, elin awumyzy elimizden gideren bolsak, ol açyşlary ardurja ýewropalylaryñ nesibi eden bolsak, indi bu asyrda ýalñyşy gaýtalamaly, hyrçymyzy dişlemeli däldiris. Biz ýüz müñ sözlük söz atyna atlanyp, ýüz msñ sözlük dil gämisine münüp, "Beýik Geografik" açyşlar etmelidiris, beýik intellektual açyşlary, ruhy dünýäleriñ açyşlaryny açmalydyrys.
Täçgeldi GUTLYÝEW.
0
