ÝOLDAKY SÖWDA
Gury owkat bilen oňňut etmek halys bezikdirdi. Çyn-Maçyndan ugralmanka kerwensaraýdaky, çaýhanadaky gyzgyn, işdäňe görä saýlanýan dürli tagamlar ýadyňa düşse indi ýuwdunanyňy duýman galýaň. «Ýol azaby — gör azaby» diýilýänem-ä nädürs däldir weli, düýeleriň burunnygyny ýirere getirip, öňe hallan atyp barşyňa düşlegiňde gyzgynjak, özem aşgazana noş berjek suwujak nahar bolaý-sa. Ýetiljek menzile — Dagystana, awar illerine, ondan aňryk ýüküň belli bir böleginiň eltiljek ýerine — Gürjüstana barýançaň, göwrän göwrelere gurp berilmese-hä bolmaz.
- Ah-aw, halys gök içege boldug-aý gaty-guty gemirmekden. Şumat bir berre guzynyň guýruk ýagy atylan çorbany okarasy bilen başyňa çekäýseň...
- Dur how, hemmesini içip gutaraýma, biziňem damagymyz galyp gitdi, Magomet!
- Diýseň-diýmeseňem Gobi çölünde gezen ýabynyň kakadylan eti indi halys mädä degdilaý walla, Salim!
Aýak basan ýeriniň höregine öwrenişmek, suwundan içmek, düzgün-däbini dürs berjaý kylmak kerwen üçin kada, ýazylmadyk kanun. Aglaba wagtam yns-jynssyz, il oturmadyk, ekin ekilmedik, mal-gara gezmedik ýerlerden ýöremeli. Ine, häzirem mongol çölünden çykylyp, gyrgyz sähralaryna girildi. Alnyňda ak dumana bürenip oturan uç-gyraksyz takyrlyk, haçan aýagujyna ýetiljegini Alla bilsin, sürüber kerweniňi! «Kerwen ýörär, ýol galar» diýilmänmi näme?!
- Zaur, ynan doganjygym, tizräk bir türkmen iline ýetsedik, men saňa, diňe saňa däl, hemmäňize görmedik gudratyňyzy görkezerdim.
Ýabynyň üstünde yranyp oturan eginlekden irisüýek, käse ýaly goýungözleri ýadawlyk bilen agyp-dönýän Kiýasetdin çala ýyrşardy:
- Diliňe döneýin, inijigim, şuň ýaly süýji gürrüň tapsaňam aňryňa zat düşen ýaly boluberýär, hany...
Ziňňirt boýly, agajet ýigit eýeriň üstünde çala gyşaryp, bir elini galdyrdy:
- Ýok, о syry häzir aýtsam hezili gaçar, şo topraga aýak basaly, mähetdel etmen.
Her egninde bir adam oturybermeli Nasyr ätmerläp gelşine gepe goşuldy:
- «Barylmadyk ilde eşidilmedik gep bar» diýleni. Onsoňam how, şu türkmen diýilýäniň beýleki milletlere meňzemeýän artykmaç ýerleri walla, haýran galdyrýar. Ýadyňyza düşýärmi, Derbentden Hazarüsti bilen Çekişler diýen ýere gelip düşenimiz. Şonda «Biz Hytaýa kerwen çekjek. Şoňa gerek düýelerem sizden alaýsak, bahasyny oňuşsak» diýenimizde Kyýat han diýen töre-aksakalynyň aýdan pert hem mert gepi ýadyňyzdadyr-a...
Atyny debsiläp, oňa deňleşen Sabah gamçyly elini çommaltdy:
- Biziňki ýaly ýat haltasy deşik kişini kösäp durma-da, özüňjik aýdaýsana inijik, şo gezek eşiden geň-taňlygyňy.
Nasyr onuň egnine patylanda Sabahyň kellesi içine çöküp gitdi:
- «Geregiňiz düýe bolsa, saýlaň-da alyberiň näçe diýseňiz. Nyrh-nowasynam häzir aýdyşyp dursaň aýyp bor. Söwdaňyz oňup, sag-aman gidip gelseňiz, şu ýerde düýeleriň gülebendini ýazdyryp, ýüküňizi gämä ýüklejek wagtyňyz hasaplaşyp ötägidiň!» diýipdi. Başga birileri bolanda «Geljegiňiz- gelmejegiňiz gümana ol uzak ýollarda. Düýelerem başybütin dolanjakmy-dolanmajakmy, kim bilýär, şoň üçinem hersine pylançadan töläň!» diýerdi biguman.
- «Lebzim köýenden imanym köýsün» diýilýän nakyly döreden türkmen diýilýär olara.
Öňden kerwenbaşy Salim aganyň ýognas sesi eşidildi:
- Öňde gara-gura görünýä weli, garnyňyzy ýazmaga, ýadaw süýeklere dynç bermäge taýynlanyberiň.
Kerwende şowurgyn artyp, hereket çuslandy.
* * *
Böri aga çaýsyrady. Orta boýludan agajet çopan çala tamşananda agzynyň içiniň çäkmen bilen süpürilene dönenini duýdy. Sözen taýagy ýaly dimdik synasyny diklände tomus başynyň ir guşlugy bolsa-da, «ýanyp dogupdyr-ow» diýdirýän Günüň ýiti zireleri atýüze howur çabyradan ýaly boldy. Kütüräk dodaklaryny ýalap, çokmar taýagyny keseligine tutup, biline söýget edindi.
- Algyr, gaýtar süriniň öňüni bärligine!
Bu söze garaşyp duran ýaly, ala köpek ýapynyň ýüzüne dyrmaşyp barýan süriniň alnyna tarap dört aýagyna bat berip gitdi.
Maşryk goşda galypdy. «Garry göwräni ýazaýyn, indi üç gün bäri äkidip ýöreniň besdir, çoluklygyňy et-de, goşdaky ýeter-ýetmezi düzläber, süriniň yzyna özüm düşerin». Böri aganyň bu sözünden özüçe many çykaran agajet ýigit ýukarak, özem göwşüllänräk donunam çykaryp, baý haýdad-ow.
Häzirem ol «Musa pygamberi gören goýun janawerleň örüde bakylyşyny, guýuda suwa ýakylyşyny, ýatyşyny-turşuny, gurtlanda, sakyrtgalanda nädip saplamalydygyny, haýsy pasylda niçiksi ot-çöp iýdirmelidigini bu janawerleň dişini sanan ýaly edip öwretmeseň, synyňy sypdyrman» diýip, mundan alty ýyl ozalky baharda aýdan sözüni ýatlady. Şonda obadan gelen boz oglanyň bu gürrüňine Böri aga loh-loh gülüpdi:
- «Äl-äý, inim, müjäň kiçijigem bolsa, gürrüňiň düýe ýaly eken-aý seň. Synymdan ýapyşyp gezer ýaly näme meni pygamberdir ýa-da başam barmagyndan tutup sypdyrylmaýan Hydyr atadyr öýdýäňmi?».
Maşryk şonda-da sypdyrmady:
- «Böri çopan goýun bilen gepleşip bilýämiş» diýleni, ýa-da «Şol taýagyny galgadandan sürüniň öňüni çekýän gär geçi gelip, sakgalyny sallap duruberýämiş» diýlen gürrüňler bihal däldir-ä?!»
Böwrüni diňirgendirip duran ýaşuly şeýle diýipdi:
- «Eliňe berlen egri taýagy «Häý, seniň bir...» diýip, zarp bilen zyňan günüň halal çopançylyk gutarýandyr. Onsoňam «Diläne suw bermeseň, çölde Hydyr neýlesin?» diýip eşidensiň-ä. Goşuňa gije gelsin, gündiz gelsin, baý gelsin, garyp gelsin, çytylman, baryňdan bazar eýleseň, jübüsine el sokanda teňňäniň şyňňyrdysyna gyzman, onda-da halal öz malyň bolsa nebsi yzda, ynsaby öňde goýup, möhümini bitirseň, gazananyň artyp, berekediň goýnuň çöri ýaly köpeliberer».
Gaýnan taňkanyň suwunyň köze degip edýän sesi Maşryk çolugyň başyndaky pikirleri kowup goýberdi. Uzakdan kerwen jaňynyň sesi eşidildi. Alaý-Gyrgyz ýoly diýilýän ol ýol aýdyşlaryna görä, Çyn-Maçyndan gaýdýarmyş. Ýeriň göbegi ýaly ho-ol güberilip, çala göze çala salgym bolup ilýän Köýtendagyň jülge-zawlaryndan ötübem, ynha, şu Gyzylgumuň gujagyna gelip urar. Gözi bilen görenleriň aýdyşyça, soň däli Jeýhunyň gaýra goltugyny ýakalap, Amul galasyna çenli barýamyş. Şol ýerden iki gola bölünibem, bir şahasy Daýahatynyň üsti bilen Ürgenje, beýleki şahasam derýadan ilerik aşyp, Mara, Sarahsa, ondan aňryk Nusaýa baryp, soňam tä Hazar diýilyän deňziň kenaryna çenli ýetiberýämiş...
Barha golaýlaýan kerwen jaňynyň sesine gara ýatagy peýläp, beýledäki ýasy depeden aşak inip ugran süriniň sesi hem goşuldy. Guşguny göterilen ýigit ujy haçjaly sözen taýagy bilen taňkany otdan alşyna çalaja hümürdedi:
- «Myhman geler işikden, rysky girer deşikden» diýlenidir, ak çägäniň üstüne näçe myhman diýseňem ýerleşer.
Kerwen uzak garaşdyrmady. Gara taňka çaý atylmanka öňi göründi. Dogrusy-ha, Maşryk atymlyk çaýyň gutaranynam şumat bilip galdy. Hemişe tümmerip durýan gara gülli çit ýaglyk ýaňy saglan geçiniň böweni ýaly bir-birine ýapyşyp ýatyrdy. Indi yşgyn ýygmalydy. Gelen kerwendäki del myhmanlary taşlap, depe aşyp gitmek bir-ä uslyp däldi, birem beýtseň olar gör, näme pikir-oý etjekler?!
Kerwenden demsalym öň gelip, ýuka donuny çykaran Böri aga goşa goluny gerdi:
- «Myhmanlar, düşüberiň, geçiberiň! Göwnümiz ýaýlaň özi ýaly giňdir, tapanymyzdanam ynha, orta goýarys.
Pälwansypat Salim kerwenbaşy iki elläp görüşdi:
- Taňryýalkasyn byradar, bizler dagystanly täjirler, gelşimizem Çyn-Maçyn ilinden. Türkmen iline aýak basandan öz öýümize gelen ýaly bolaýýas her gezek.
Nasyr dodagyny tamşandyrdy:
- Gyzylgumuň, Garagumuň ak çägesine dabanymyz degenden burnumyza gowurmanyň ysy uruberýär...
Böri aga gapdala bakyp seslendi:
- Maşryk, çykar içerdäki keçelerem! Hany, aýak üstünde durmaň-da geçiň hemmäň, ynha, bir çäýnek çaý içýänçäňiz gyzgynjak gömme çöregem bişer. Bir işşegiň bokurdagyna münsek, gowurmada gapdalyndan ýetişiberer...
Salim kerwenbaşy onuň damarlak eliniň daşyndan mähir bilen gysymlady:
- Hezzetiňiz Alladan gaýtsyn, agam! Biz ýoldan galmaly, göz baglanmanka düşlegimize ýeteli. Ýöne bize huruşlyk üçin birki sany goýun sataýsaň...
Sabah tamşanjaňlyk bilen elini sürä tarap uzatdy:
- Salim aga, dört diýsene, gör-ä bu goýunlary, ýagyrnysy tep-tekiz, guýrugam tegelenip dur, pah, öz ýagyna gowurma edäýseň, iýip doýup bolmaz.
Böri aga diline geleni saklap bilmedi:
- Alla göwre paýyny-ha boldan eçilipdir, ylahym ömrüňizem şoňa laýyk bolsun, hajraw ýaly ýigitler ekeniňiz.
Salim kerwenbaşy hoşamaý gülüp, onuň egnine elini goýdy:
- Hajymelik däldigimize şükür, sizden aljak üç goýnumyz bilen Amula aşarys. Hany aýtsana, agam, hol ýaňy şahy görnüp ugran işşegiňi näçe diýýäň?
Gürrüňe Nasyr goşuldy:
- Nädýäň-aý, ýeke-ýekeleşip durman, hemme aljagyňy bir şapbada ursana!
Salim kerwenbaşy elini silkip goýberdi:
- Üç maly «şular siziňki» diýip görkez-de, aýt bahasynam, agam, nyrhyndan gaçmarys.
Sürä dykgatly nazar salan Böri aga murtuny towlap goýberdi:
- Çaýsyrap duran wagtymyz agzymyzy artykmaç gymyldadasymyzam gelip duranok, özüňiz nyrh kesiň-de, alyberiň!
Salim kerwenbaşy gapdala öwrüldi:
- Çaýyň işi haýyr-la, hany Sabah, Hytaýdan ýüklän çaýly gutymyzy aç-da, okla bärik, birküç bölegini. Goýnuňam hersine bäş teňňe bersek bolmazmy?
Maşrygyň duran ýerine gütüläp düşen daşy gurşun gaply, gapdaly çägedäki goýun yzlaryna meňzeş hatly çaýly gutulary emenjeňlik bilen synlan Böri aga kerwenbaşynyň ýüzüne öýkeli seretdi:
- Biz illerde «Myhman ataňdan uly» diýlen gepiň bardygyny-ha bilýänsiňiz?!
Salim kerwenbaşynyň lah-lah gülküsine beýleräkde tomaşa syn kylyp ýatan Algyr kesilen guýrugyny bulap, gazan ýaly kellesini galdyryp goýberdi.
Türkmen garyndaşlaryň gonaga goýýan gadyryny ençe gezek görendiris.
Böri aga ýeňsesini tüňňertdi:
- Onda bolsa men size goýun satamok — Ol gapdalyna çala gaňryldy — Maşryk, eden hezzetleriniň öwezine men diýen öweçden getir bärik birini.
Giň ýüzündäki ýaýbaň maňlaýynyň ýygyrtlary birigen Magomet sabryny gaçyrdy:
- О näme üçin, agam? Bahasyny azrak gördüňmi?
Böri aga ýaryldy:
- Ýok, aýdýan bahaňyz bilen meni hannaslygyň erezisine mündürenligiňiz üçin satjak däl.
Salim kerwenbaşy elini owkalap ýylgyrdy:
- Siz illerde «Bir ýazykdan är ölmez» diýlen gepem bolmaly, dogrumy?! Günämizi bilsek...
Oňa golaý süýşüp, egri taýagyny ak çägä batlyrak uran Böri aga gepi soňlatmady:
- Günäňiz, nyrhy özüňiz kesip, özüňiz oňlap durşuňyzda, byradarlar. «Her kel toklusyny Böri aga bäş teňňeden satypdyr» diýen ýaman ada galyp, men nädip, beýlekileň gözüne görneýin. Nyrhdan çykmak ilden çykmakdan ybaly zat däl-ä.
Salim aga onuň çopan taýagy ýaly gataňsy eliniň daşyndan gysymlady:
- Beýdip bizi elendirip durma-da, näme etmelidigimizi aýdaýsana!
- Aýtsam, nyrhy çekeleşip, aşakladyp almaly.
Magomet ýene-de öňe düşdi:
- Onda her goýny üç teňňeden bermezmiň?
- Bermen!
Böri aganyň kesgin sesine Salim kerwenbaşynyň gaşlary gerlip gitdi:
- I-i-i, nätdigiň boldy-aý bi?
Indi Böri aga onuň eliniň daşyndan gaýym tutdy:
- Eýtdigim, tutan goýnuňyzyň hersini iki teňňeden berjek diýdigim bolýar.
Sabah uzyn elleriniň aýasyny bat bilen bir-birine urup, uludan güldi:
- «Jan» diýdim, gardaş, garaşmaýan ýerimizden urup, agzymyzy açdyryşyňa.
Çala ýylgyran Magomet burnuna salyp gepledi:
- Beýle tarhandökerligi bilen sürüni tükedäýmese-de biridir.
Aga-ýana ýatan sürä kanagatlyk bilen göz aýlan çopan murtuny towlap goýberdi:
- Ýüzüň nury tükense, şo ýamandyr, Musa pygamberiň maly çöp-çör ýalydyr, päliňe görä ýaýraberer.
Diňe göwünleri bitmek däl, düňle çölüň içindäki sada çopanyň görkezen ahwalatyna näme aýdyp, näme goýjagyny bilmedik kerwen ýoldan galmady.
Guşdyrnak çaýy ganymat atylan mis tüňçäni öňüne çeken Böri çopanyň bolsa keýpi topugyndan dökülýärdi.
Gurbannazar ORAZGULYÝEW.
