Nesil aladasy

NESIL ALADASY

Ene süýdüniñ gudratyny subut etmek üçin turuwbaşdan bir adamyñ ykbalyndan kelam agyz söz gozgamaly boldum. Zähmet gahrymany, bütin ömrüni Nebitdag (häzirki Balkanabat) şäheriniñ gurluşygyna bagyşlan Hajymyrat Annagylyjowyñ atasyny iki ogly bilen birlikde ýigrimi adam edip, 1931-nji ýylda Öýleguşlukda (Gazanjyk etrabynda) baý bahansy bilen basýarlar. Läle gelneje pahyr dul galýar. Şol wagt Hajymyrat elinde eken. Men Hajymyrady ýedi-sekiz ýaşlaryndaka bilýärin. Ejesini turan ýerinde emer ýörerdi. Ejesi pahyryñ gujagynda ýatardy. Oglanlykdan etdi dykylan ýalydy. Soñra uruş ýyllarynyñ açlygy her kimi bir künjekden çykardy.
Hajymyrat Nebitdag gurlup başlan ýyllary uçilişede okap, gurluşyk işini kemsiz öwrendi. Iner ýaly adam bolup ýetişdi. Ene süýdüni ýedi ýyl emendigi mese-mälimdi. Bedeni berkdi. Bili kuwwatlydy. Gollary zorludy. Dyzy polatdan ýalydy. Jaý örüji bolup işlän döwürleri diñe Nebitdagda däl, Gazanjyk, Gyzylarbat, etraplaryndaky dogan-garyndaşlarynyñ arasynda tarypy ýetirilerdi. Jaý örende, oklan-oklan ýerinde oklaw ýaly edip gidiberer eken. Ýadamasy-ýaltanmasy bolmaz, iner ýaly güýçli diýerdiler.
Edilýän taryplar dogry eken. Onuñ işleýşini gözüm bilen gördüm. On-on bäş ýyl mundan ozal Ýasga baranymyzda Hajymyrat pahyr finleriñ tagtadan edilen jaýyny gurnaýar eken. Endigime görä, dañ saz berende oýanýardym. Şol wagt olar işe başlap, garañky düşýänçä işlärdiler. Hajymyrat brigadirsiräp gomalyp durýan adamlaryñ hilinden däldi. Jaýyñ o ýerini-bu ýerini çüýlände, urýan çekiji göze ilmezdi. Armasyny bereýin diýip ýörite ýanyna baranymda, onuñ işleýşine haýranlar galardym. Brigadirleri janyny gaýgyrman işlänsoñ, ýanyndaky ýoldaşlary-da ondan galmajak bolup haýyr-heläkdi. Nebitdagda gurlan jaýlaryñ köpüsi Hajymyradyñ elinden çykandyr diýip, häzir-bu güne çenli adamlar märeke ýygnanyşan ýerde gürrüñ edýärler. Ine, ene süýdüniñ gudratynyñ bir çeti.
Türkmen aýallary asyrlar boýy çagalaryny uzak wagtlap - iki ýyl, ondanam gowrak wagtlap emdirip gelipdirler. Ýetmişinji ýyllara çenli emeli süýdüñ ady-sory ýokdy. Eneler 5-12-ä çenli çaga dogrardylar. Üç ýaşa çenli emdirerdiler.
Ondan soñ ýuwaş-ýuwaşdan nahar iýmegi öwrederdiler. Çaga sagdyn öserdi. Syrkawlamazdy. Şeýle ösen çaga ulalanda-da enesiniñ beren ak süýdüni unutmazdy. O döwürde nesil aladasy ýokdy. Çaga sany ýylba-ýyl artardy. Döwlet enelere çala-çula kömek bererdi. Keramatly Kuranda aýallaryñ körpejeleri doly iki ýyllap emdirmegi ündelýär. Şeýle däp aýallaryñ süññüne ornaşan ýalydy.
Ýöne wagt geçmegi bilen, türkmeniñ şeýle däbi unudylyp barýar. Tutuş dünýäde çagajyklar üçin emeli süýt öndürilýär. Şolaryñ daşlaryndaky gaplaryñ haşamly-haşamly bezelmegi-de az rol oýnamaýar. Daşyndaky ýazylan öwgüli sözler eneleri özüne çekdi. Ynanjañ, medeniýetleşen şäher aýallary çaga dogurmagy azaltdylar. Dogran çagasyny-da emeli süýt bilen sakladylar. Dogrusy, Orsyýediñ lukmanlary çagalary süýtden ir aýyrmagy, ilkinji aýlardan başlap, çagalary emeli süýt bilen saklamagy enelere maslahat berip, gazet-žurnallarda çykyş etdiler. Ýuwaş-ýuwaşdan munuñ bir çeti türkmen aýallaryna-da gelip ýetdi. Soñky on-onki ýylda has beterledi diýsek-de, ýalñyş bolmasa gerek.
Ene süýdüniñ ýokumlylygyny hiç bir zada deñemek bolmaz. Haýwanda-da şeýle tebigy ýagdaý bolýar. Bir guzujygyñ enesi ölse, başga bir goýna ýanap emdirseñ, garnyny top ýaly ederem welin, şonda-da garny pökgerip, horlanmaga başlar. Bu-da ene süýdünin gudratynyñ bardygynyñ subutnamasydyr.
Emdirilýän çagalar çaga kesellerinden ygtybarly goragda bolýarlar. Olaryñ janyna howp abanmaýar. Munuñ şeýledigini gözi bilen gören, on-onki çagany ösdürip ýetişdiren eneler güwä geçýärler. Olaryñ çagalarynyñ syrkawlap keselhanada ýatanlary örän azdyr. Çaganyñ hata bolýany-da seýrekdir. Juda körpeje wagtlary emdirilmedik çagalar köp syrkawlaýar. Ölüm howpy abanýar. Körpejelere 6-7 aýa çenli suw bermezdiler, "suw içse, içi ýellenýär" diýerdiler.
Käwagt oturyp pikir edýärin. Ýatan çaga ajygyp oýanýar. Şol wagt emeli süýt berilýän emzikli çüýşe ene bilen deñ otursa, ajygan çaga emzikli çüýşä tarap emedekläp baraýjak ýaly. Çaga boş emzik berlende çapjynýar. Beýle etmek çaga üçin zyýanlymyka diýýärin. Içi ýellenjek ýaly bolup dur. Çaga diñe emdirilip naharlanylan wagtynda çaga dogrulmagynyñ aralygyndaky arakesme köp bolýar (göwrede düwünçek galmaýar). Bu bolsa aýal organizmone dynç almaga, gurbat toplamaga, indiki göwrelilige çenli mazaly sagdynlaşmaga mümkinçilik berýär diýip, lukmanlar gaýdýarlar.
Uzyn gepiñ gysgasy, neslimiz o diýen köpelip baranok. Ýaş zenanlaryñ köpüsi bir, iki, köp bolsa üç çaga dogurýarlar-da dynýarlar. Öñki zenanlaryñ başyna dönäýmeli eken. Arkalap ýowşan, meşikläp suw getirerdiler. Degirmen üwäp, çörek bişirerdiler. Iki wagtyna maşgalasyny naharlardylar. Goýun sagyp, süýt bişirerdiler. Zordan saçyny daramaga wagt tapardylar. Şonda-da 10-12-ä çenli çagany ösdürip ýetişdirerdiler. Häzirki wagtdaky ýaş zenanlaryñ zähmeti, öñki zenanlara garanda, köp esse ýeñledi. Türkmen indi öýüni söküp-düzüp ýörmeli däl. Odun owradyp, ot ýakyp, kül dökmeli däl. Jennet ýaly ak jaýlaryñ içiniñ suwy-da ýetik, gazy-da. Diñe nesil köpeltmegiñ aladasy bilen bolubermeli ýaly welin, ýöne şeýle boluberenok. Çagalaryñ saglygyny goramagyñ, bol-elin ýaşamagyñ alasyny azam edemzok. Watanymyzda ýüzläp-müñläp zawod-fabrikler bar. Geljekde şolaryñ añly, düşünjeli, ynsaply eýeleri (iñ bolmanda) özümiz dek bolsa ýagşy.

Tatar ÜÝŞMEKOW.