Magtymgula akyl ýetirjek bolsañ...

MAGTYMGULA AKYL ÝETIRJEK BOLSAÑ...

Beýik akyldar Magtymguly Pyragynyñ döredijiligine düşünmek üçin, onuñ her bir goşgusyny aýratynlykda derñew etmek gerek. Sebäbi goşgynyñ bir ýa iki setiri, hatda bir bendi-de şahyryñ aýtjak bolýan pikirini öz içine alyp bilmeýär. Magtymgulynyñ her bir goşgusynyñ manysyny dogry kesgitlejek bolsak, ilki bilen, goşgudaky sözleriñ, sözlemleriñ asyl manysynda ýa göçme manysynda ýa-da köp manyda gelýändigini anyklamak zerur. Käbir goşgularynda Magtymguly Pyragy köp many añladýan sözleri ulanypdyr. Mysal üçin, "Ýykmaýan ärden" diýen goşgusynda akyldar:

Hiç köñül şatlygy çykmaz,
Bir köñül ýykmaýan ärden. -

diýip, adamyñ ähli adama hemişe ýagşylyk edip bilmejekdigini belleýär. Ynsanyñ haçanam bolsa bir wagt kimdir biriniñ göwnüni ýykmagy mümkin. Aýdaly, päk göwünli adam gowy adamlara ýagşylyk etjek bolsa, ýamanlaryñ göwnüne degmeli. Magtymguly bu iki setirinde köp manyly düşünje berýär. Şahyr:

Ýagşylyk tamasyn etmäñ,
Ýamanlyk çykmaýan ärden. -

diýen setirlerinde sözleri köp manyda ulanypdyr. Şol sebäpli bu iki setire anyk bir düşünje bermek bolmaýar. Ol goşgy setirleriniñ iki hili düşündirişi bar:

1. Ynsan adama ýagşylyk etmek üçin kalbyndan şol adama bolan ýamanlygyny, ýigrenjini çykarmaly, çünki, adam ýigrenýän adamyna ýagşylyk etmeýär.
2. Şahyr ajysy bolmadyk adamyñ süýjüsiniñ-de bolup bilmejegini nygtaýar. Özem bu düşündirişler biri-birini inkär etmeýär. Tersine, biri-biriniñ üstüni ýetirýär.

Magtymguly Pyragynyñ goşgy setirlerindäki sözleriñ hemmesini köp many añladýan söz hökmünde düşündirjek bolmak nädogrudyr. Mysal üçin, akyldaryñ "Atça bolmaz" diýen goşgusyndaky:

Güýjüñ, kuwwatyñ gidende,
Ogul-gyzyñ ýatça bolmaz. -

diýen setirindäki "ýat" sözüni aýal manysynda düşündirjek bolmak ýalñyşlykdyr. Yslam dininde aýal ýat hasaplanman, är-aýal bitewilikde bir jan, bir ten hasaplanýar (Kuran "Aýallar" süresi, 3-4-nji aýat). Beýik akyldar Magtymguly Pyragy-da yslama uýup, onuñ adamzat barasyndaky ideýasyna uly hormat bilen garapdyr. Galyberse-de, türkmenleriñ öz gadymy ynanjy boýunça-da, är-aýal biri-birine ýat görülmändir. Tanamaýan, bilmeýän keseki adama gyzyny durmuşa çykarmagy ata-babalarymyz özüne namys bilipdir. Türkmen gyz çykaranda, oglan ýeriñ ýedi arkasyny yzarlap, onuñ aslyna doly belet bolupdyr. Şol sebäpli Magtymgulynyñ "Atça bolmaz" goşgusyndaky "ýat" sözüne asyl manysynda düşünmeli.
Beýik akyldaryñ käbir goşgularynda çekimlini uzyn aýdanyñda bir many, gysga aýdanyñda başga many berýän sözleri hem takyk anyklamaly. Magtymgulynyñ "Mala seretmez" diýen goşgusynda:

Dogmadyk oguldan dogan daş ýagşy,
Nadan ogul atasyna seretmez -

diýen setirlerdäki "daş" sözüniñ çekimlisini gysga aýtmaly, çünki, Magtymguly öz ogluñ bolmasa-da, daşyñ-kesekiniñ çagasynyñ bolany ýagşy diýen ideýany bermäge synanyşýar. Şahyryñ ol setirdäki "daş" sözüniñ ikinji manysy bolsa, ogul bolmadykdan gyz bolany ýagşydyr diýen düşünjäni berýär. Türkmen gyzy kişi (keseki) maşgalasy hasaplaýar. Halkymyzyñ gyzy kişi maşgalasy hasaplamagy kemsidilmek bolman, gelin bolup gelen gyzyñ şol maşgalanyñ aslynda bir jan, bir ten agzasydygyny nygtamak üçindir. Diýmek, ata-babalarymyzyñ düşünjesine görä, gyz gelin bolup baran öýüniñ şolar bilen deñ derejedäki agzasydyr.
Magtymguly goşgularynda pikirini gaty gysga hem delilli esaslandyrypdyr. Şahyryñ beýan edýän ideýasynyñ añyrsynda ýa-ha yslam kada-kanunlary ýa-da öz däp-dessurlarymyz, ynanjymyz ýatyr. Yslam dininde, ata-babalarymyzyñ ynanjynda ýalan sözlemek halanmandyr. Magtymguly Pyragy-da goşgularynyñ birnäçesinde ýalan sözlemegi berk ýazgarypdyr:

Hudany unudyp, ýalan sözländen,
Läkin, lal oturyp, dymmak ýagşydyr.
("Gymmat ýagşydyr").

Emma Magtymguly "Alan ýagşydyr" diýen goşgusynda:

Ýalançy Tañrynyñ duşmany diýrler,
Emma jaý ýerinde ýalan ýagşydyr -

diýip, ýerini bilip ulansañ, ýalan söz aýtmagy aklaýan ýaly. Hakykatda bolsa, bu beýle däl. Ýalan sözüñem belli bir ýagdaýlarda uly hyzmat bitirýändigini şahyr gysgaça aýdyp geçipdir. Duşmanyña doly syr bermezlik üçin, iki adamy ýa-da bozulan maşgalany ýaraşdyrmak üçin ýa-da arassa, päkgöwünli bir ynsany ölümden halas etmek üçin, ýalan sözlemeklige rugsat berilýär.
Magtymgula yslama uýan bolsa-da, dini fanatlar ýaly, ýa-da sufistlee ýaly, halky diñe Hudaýa çäksiz derejede tagzym etmäge çagyrmandyr. Ol yslam kadaz-kanunlaryny, dünýä hem ölümden soñky ýaşaýyş hakyndaky dini filosofiýany örän sada, ýöne kämil derejede halka düşündiripdir. Ol zerur halatynda pikiriniñ ynamdarlygyny berkitmek üçin, şerigat kanunlaryna salgylanypdyr:

Bäş wagty berjaý kyl, musulman bolsañ,
Bilip, ahyretiñ gamyny iýseñ,
Janyñ barlygynda haýyr gazansañ,
Rahat ýatjak ýeriñ - kümmet ýagşydyr.
("Gymmat ýagşydyr")

Emma Magtymguly durmuş meselesini diniñ filosofiýasy bilen çözmek pikirinden daşda bolupdyr. Ol ar-namysly, pähim-paýhasly bolmagy yslama uýmakdan ýokarda goýýar:

Kurany köýdürip, butga kyl sežde,
Merdumga azar iş ediji bolma.
("Gidiji bolma").

Şahyr aýdan sözünde tapylmaýan adamlardan dine müñkür bolan imansyzlaryñ ýagşydygyny nygtaýar:

Her kim tapylmasa aýdan sözünde,
Dine müñkür bolan ýezit ýagşydyr.
("Gymmat ýagşydyr").

Magtymguly ýagşy niýetli adamyñ Hatam ýaly sahy bolup, gyzyl paýlaýan ynsandan has peýdalydygyna ynanypdyr:

Hatam bolup, günde gyzyl berenden,
Köñülde edilen hümmet ýagşydyr.

Dogrudanam, Magtymgulynyñ aýdyşy ýaly, ynsanyñ gözüni gyzyldan-puldan doýrup bolmaýar:

Kyrk şähri gyzyldan dolduran Karun,
Gözi gumdan doldy, puldan doýmady.
("Ykbal bolmady").

Ýagşy niýetli, päli arassa ynsan nebsini jylawlap, kanagatly bolýar. Olar adamlaryñ arasynda halallygyñ artyp, haramylygyñ kemelmeginiñ iñ uly sebäpkärleridir. Diýmek, Magtymguly sahy adamyñ pul ýa bolmasa başga zady oñar-oñmaza berende, diñe bir adama ýa-da bir maşgala kömek edýändigini, ýagşy niýetli ynsanyñ bolsa, ähli adamzada nusgadygyny nygtapdyr.
Magtymguly adamzadyñ gözüniñ doýmaz-dolmazlygyny bellese-de, maddy dünýäniñ baýlygyny-da, lezzetini-de inkär etmändir:

Mollalar ahyret sözün söýlärler,
Müñkür olma, gerçek işdir eýlärler.
Kim biler ki ahyretde neýlärler,
Iýip, içip, münüp, guçup öt ýagşy.
("Ýat ýagşy").

Bu goşguda Magtymguly ynsanyñ kyýamatda nähili borka diýip, özüni howsala basdyryp ýörmän, Ýaradanyñ halal eden zatlarynyñ ählisinden adama ýerlikli peýdalanmagy ündeýär. Sufistleriñ howsala bilen aýdyşy ýaly, Hudaý adamlara diñe özüne tagzym etmegi buýurmandyr. Ol ynsana halal ýol bilen iýip-içmegem, münüp-guçmagam gadagan etmändir. Adamzadyñ Allanyñ rugsat eden halal lezzetinden ýüz öwürmegi diñe bir jemgyýetiñ däl, älem-jahanyñ hem sazlaşygyny bozýar.
Magtymguly durmuşda rysgal-döwletiñ adamzat üçin esasy arzuwdygyna düşünipdir. Şonuñ üçinem ol her bir musulmanyñ maddy baýlykdan ýeterlik paýynyñ bolmagyny diläpdir:

Muhammet ymmaty malsyz bolmasyn,
Malsyz bolsa, dogan-gardaş ýat bolar.
("Ýat bolar").

Magtymguly pany dünýäde garyba mynasyp baha berilmeýändigini, olaryñ kemsidilýändigini, rysgal-döwletli ynsana bolsa artykmaç baha berilýändigini belläpdir:

Garyp aýak ýalañ, kendir guşakdyr,
Bir märekä barsa, orny aşakdyr.
Garyplar at münüp, depse eşekdir,
Döwletliler eşek münse, at bolar.
("Ýat bolar").

Magtymguly her hili ýagdaýda-da ynsany sabyrly bolmaga çagyrýar, bisabyrlygy, gyssanmaçlygy betbagtçylygyñ gözbaşy hasaplaýar:

Bisabyr gul tiz ýolugar belaga,
Sabyrly gul dura-bara şat bolar.

Gysgaça aýdanyñda, Magtymguly yslama uýsa-da, sufizm wekillerine uly hormat bilen garasa-da, ähli babatda yslam filosofiýasyny özüne baş ýörelge hasaplamandyr. Ol, ilki bilen, türkmen halkynyñ agysyna aglaýar. Magtymguly türkmeniñ ylmynyñ-bilminiñ, edebiniñ-ekramynyñ ýokary bolup, tire-taýpa dawalaryndan saklanyp, bir döwlete gulluk etmegini arzuwlaýar. Magtymgulynyñ bu mukaddes arzuwy bolsa, Garaşsyzlyk zamanasynda hasyl boldy.

Döwletmyrat ÝAZGULYÝEW.

# edebiyatwesungat_99