Omar Haýýamyñ ylmy we şahyrana garaýyşlary

OMAR HAÝÝAMYÑ YLMY WE ŞAHYRANA GARAÝYŞLARY

Gündogaryñ beýik akyldary Omar Haýýamyñ pähim-paýhasy, eden ylmy açyşlary, döreden çeper rubagylary diñe bir öz döwrüniñ adamlaryny däl, şu günki gün hem akylyñy haýrana goýýar. Ýöne Omar Haýýamyñ adyna şeýle bir köp goşgular berlipdir welin, häzirki döwürde onuñ adyna berilýän rubagylaryñ sany bäş müñdenem geçýär. Ol goşgularyñ esasy bölegi hem şeraby wasp edýär. Bu rubagylar dünýä dilleriniñ köpüsine terjime edilensoñ, Omar Haýýam şerap hakynda goşgy düzmegiñ ussady hökmünde tanalyp, hatda Ýewropada ýörite içgini gowy görýänleriñ Haýýamçylary kluby hem döredilipdir. Hakykatda bolsa, Omar Haýýam öz döwründen has öñe giden beýik filosof hem ähli ylymdan baş çykaryp bilýän gaty zehinli, ýatkeş adam bolupdyr. Rus alymlary Omar Haýýamyñ döwürdeşi Beýhakynyñ beren maglumatyna salgylanyp, bu beýik ynsanyñ islendik uly göwrümli eseri ýat tutmagy üçin alty-ýedi gezek okamagy ýeterlik eken diýip ýazypdyrlar.[1]
Omar Haýýamyñ döredijiligini öwrenen alymlar onuñ döwürdeşleri hem ganym duşmanlary bolan fanatik dindarlaryñ ony hudaýsyz hökmünde aýyplamagyna esaslanyp, ony hamala Allany inkär eden aam hasaplaýarlar. Tutaryk hökmünde bolsa onuñ ylmyñ ähli ugurlary boýunça eden ylmy açyşlaryny öñe tutýarlar. Hakykatda, ol Allany inkär etmän, ol Yslamyñ ähli kada-kanunlaryny öz döwrüne görä döredijilikli ösdüripdir. Ylymdan daş, Yslamyñ ähli düzgünlerini üýtgewsiz hakykat hökmünde kabul edip, mukaddes Kurany-Kerimiñ sürelerini ýat tutmak esasynda öwrenen fanatik ruhanylary Omar Haýýamyñ ylym dünýäsinde eden batyrgaý hereketleri şeýle bir gorkuzypdyr welin, olar akyldaryñ eden ylmy açyşlaryna düşünmän, ony dinden çykan hökmünde näletläpdirler. Emma, muña garamazdan, Omar Haýýam Abu Tahyr Kyzy, seljuklar köşgüniñ baş weziri Nyzamylmülk hem onuñ ogullarynyñ ýardam bermeginde, hemişe-d ylmy gözleglerini dowam etdirip, Mälik patyşanyñ döwründe (1072-1092) hut patyşanyñ özüniñ nadimi (saçakdaş dosty) bolup, ol Hoja ymam Omar diýen hormatly ada mynasyp bolupdyr. Omar Haýýam ylma uly hormat goýan Mälik patyşanyñ döwründe on sekiz (1074-1092) ýyllap, şol döwrüñ iñ bir talantly adamlarynyñ jemlenen ýeri bolan ylmy obserwatoriýa hem ýolbaşçylyk edip, öz döwründe ylmyñ pajarlap ösmegi üçin ähli güýç-gaýratyny sarp edipdir.
Haýýam ýaşlykda oñat bilim alyp, soñra medresäni hem tamamlapdyr. Ol hemişe Muhammet pygamberimiziñ (s.a.w): "Ylmy, hikmet musulmanyñ ýitiren zadydyr. Ylym Çinde bolsa-da, gidip tanşalyñ" ýa-da "Ylym almak sallançakdan tä gabra çenli parzdyr" diýen hadysyna wepaly bolup, ylmyñ ähli ugurlaryna degişli açyş edipdir.
Akyldar "Arifmetikanyñ meseleleri", "Algebranyñ hem almukalybyñ çylşyrymly deñlemelerini çözmek" diýen ýaly, matematika degişli birnäçe işlerinde kub, kwadrat deñlemeler, matematikanyñ öñünde durýan çylşyrymly meseleler hakynda uly açyş edip, Muhammet Horezminiñ döwründe aýratyn ylym hökmünde ýüze çykyp ugran algebranyñ matematikadan bölünip aýrylmagyna, onuñ özbaşdak ylym hökmünde kemala gelmegine uly goşant goşupdyr. Omar Haýýam algebra ýörite kesgitleme beripdir:
"Algebra durmuşda san hem ölçeg taýdan näbellilikleri tapyp, takyk hasaby, ölçegi ýola goýmakdyr".[2] Ol algebrany ylmy sungat hasaplap: "Onuñ predmeti absolýut sandyr hem-de näbelli bolan ölçenilýän ululukdyr. Absolýut san hem ölçenilýän ululyk näbelli, ýöne olar haýsydyr bir belli zada degişli bolup, şonuñ üsti bilen näbellileri anyklap bolar"[3] diýip ýazypdyr. Akyldar: "Algebranyñ çylşyrymly meselelerini deñlemeleriñ kömegi bilen çözüp bolar. Ol çözgüt bir derejäni beýleki bir dereje bilen deñeşdirmek arkaly subut edilýär"[4] diýip, şol meseleleri çözmegiñ dogry ýoluny anyk salgy beripdir.
Omar Haýýamyñ pikirine görä, islendik ylymda takyklyk hem ölçeglilik berk saklanyp, pikir yzygiderligini ösdürip, logiki taýdan gapma-garşylykdan halas bolup, her bir meselede öz subýektiw garaýşyñ bolmalydyr.
Bu beýik alym "Ýewklidiñ matematikasyna düşündiriş diýen traktatynyñ "Giriş" bölüminde "Ylym islendik umumy düşünjeleri hem kanunlary anyklaşdyrýar, ýüze çykan çylşyrymly meseleleri hakykatyñ üsti bilen subut edýär. Şol sebäpli her bir adama hakykata akyl ýetirmek üçin ylym öwrenmek zerurdyr. Ömürlik bagt, kyýamatda jenneti isleýänler Allanyñ barlygyny, bakylygyny subut etmek, şeýle hem adamzadyñ jan bilen bedeniniñ gatnaşygyny öwrenmek, ölümden soñky ýaşaýşa akyl ýetirmek üçin ylmyñ açan kanunlaryna daýanmalydyr"[5] diýip, örän jaýdar belläpdir.
Akyldaryñ "Düşündirişinde" Ýewklidiñ: "Predmetiñ meselesiniñ mazmuny sandyr" diýip, algebranyñ kömegi bilen çözen deñlemesini, geometriýanyñ üsti bilen işläp, algebra bilen geometriýanyñ gatnaşygyny ylmy esasda öwrenip, geometriýanyñ ylym hökmünde kemala gelmeginde, hiç bir alymdan pes bolmadyk paýy bar.
Omar Haýýam "Paýhas terezileri" diýen traktatynda algebra degişli birgiden deñlemeleri çözüp, şonuñ bilen birlikde Arhimediñ eredilen altynyñ hem kümşüñ udel agramyny kesgitleýşine ylmy derñew geçirip, onuñ goýberen kiçijik säwliklerini düzedip, himiýa ylmynyñ meselelerini gozgapdyr.[6]
Akyldar öz döwründe astronomiýa ylmynyñ pajarlap ösmegine uly goşant goşupdyr. Seljuk türkmen döwletiniñ soltany Mälik patyşanyñ görkezmeso boýunça "Mäligiñ ýyl hasaby" diýen at bilen kalendat reformasyny (1074-1079 ý.) amala aşyrypdyr. Seljuklar imperiýasynda 1074-nji ýylyñ 15-nji martyndan başlap, Omar Haýýamyñ düzen takyk Gün hasabyna esaslanýan milady ýyl hasaby ýöredilip ugrapdyr. Onuñ düzen Gün hasabynda ýylyñ ortaça dowamlylygy 365, 2424 gije-gündize deñ bolup, Omar Haýýamyñ Gün ýylyndan gyşarmasy 0,0002 gije-gündize barabar bolup, bäş müñ ýylda bir gün ýalñyşlyk gidýär. Häzirki ulanýan milady ýyl hasabymyzda ýylyñ dowamlylygy 365 2425 gije-gündize deñ bolup, hakyky Gün ýylynfan 0,0003 gije-gündize barabar gyşarýar. Şeýlelikde, üç müñ üç ýüz otuz üç ýyldan bir gün ýalñyşýar. Has dogrusy, Omar Haýýamyñ Gün hasaby häzirki Ýer togalagynyñ ulanýan milady ýyl hasabyndan bir ýylda ýedi sekunt takykdyr.[7]
Omar Haýýam Aýyñ öz okunyñ hem Ýeriñ daşyndan aýlanmagyna esaslanýan Kamary hijri hasabynyñ bir ýyl 354 gije-gündize 8 sagat 48 minut 36 sekunda barabar, bir güni bolsa 29 gije-gündiz 12 sagat 44 minut 3 sekunda barabar diýip, örän takyk hasap çykarypdyr. Kamary hijri ýylyny hasaplamagy gaty ýönekeýleşdirmek üçin her ýylyñ aýratyn koeffisiýentini çykarypdyr. Mysal üçin, Omar Haýýamyñ hasaby boýunça şu ýylyñ (1998 ý.) koeffisiýenti 17.
Akyldar "Nowruznama" eseriniñ bir bölüminde Aý hem Gün hasabyna esaslanýan ýyllary bilelikde ulanmagyñ ähmiýeti hakynda sadadan düşnükli dilde beýan edip, "Aý hasaby dini däp-dessurlary berjaý etmek üçin zerur, Gün hasaby bolsa oba hojalygyny ýöretmek üçin zerurdyr" diýip, her bir milady aýynyñ adynyñ nämüçin dakylandygyny esaslandyrypdyr.[8]
Omar Haýýam astrologiýany ylym hökmünde ykrar etmändir. Ýyldyzlaryñ adam ykbalyna edýän täsirini bütinleý inkär edipdir:

Asmanda ýerleşen göz ýyldyzlary,
Haýrana galdyrýar akly düzleri,
Täleýiñi ýyldyzlardan agtarma,
Çünki sergezdandyr olañ özleri.

Emma ol astrologiýadan ylmy esasda peýdalanmagy başaransoñ, birnäçe hadysalaryñ boljagyny öñünden takyk aýtmagy başarypdyr. Bu hakda Omar Haýýamy gözi bilen gören Nyzamy Aruzy Samarkandynyñ "Dört makala" diýen eserinde iki sany maglumat bar:

Bir gezek Seljuklar imperiýasynyñ patyşasy Soltan Sanjar 508-nji ýylda (1114-1115 ý.) awa gitmegi niýet edinýänligini, şonuñ üçin ýakyn wagtlarda aw etmäge päsgel bermejek ýagyşsyz-ýagmyrsyz maýyl günleri kesgitläp bermegi Hoja ymam Omardan haýyş edipdir. Akyldar iki gün wagtyny sarp edip, Soltan Sanjara awa gitmegiñ anyk möhletini kesgitläp beripdir. Omar Haýýamyñ diýen güni patyşa ynamdar adamlary bilen, awa ugranda, garaşylmadyk ýagdaýda howa garalyp, bulut gelip, şemal öwsüp ugrapdyr. Hemmeler gorkup, yzyna dolanmaga hyýal edende, Omar Haýýam Soltan Sanjara: "Arkaýyn awa gidiberiñ, bulut häzir geçip gider. Öñümizdäki bäş günde howa gowy bolar" diýip aýdypdyr. Dogrudanam, howa bäş günde örän maýyl bolup, Soltan Sanjar arkaýyn aw edipdir.[9]
Nyzamy Aruzynyñ beren maglumatyna görä, akyldar öljek wagtyny, ölenden soñra nirede jaýlanjakdygyny welilik bilen aýdyp bilen şahsyýetdir. Hakykatdan hem, Omar Haýýam öz aýdyşy ýaly, 1131-nji ýylyñ 4-nji dekabrynda ýogalyp, Nişapuryñ iñ hormatly Hyra öwlüýäsinde gül-çemenzarlygyñ içinde jaýlanypdyr.[10]
Omar Haýýamyñ dünýägaraýşyny kesgitlemekde onuñ filosofiýa degişli traktatlary hem rubagylary esasy çeşmedir. Ýöne hakykatyñ hatyrasyna aýtsak, şahyryñ adyna berilýän rubagylaryñ ählisiniñ Omar Haýýamyñkydygyna şübhelenýärsiñ. Orta asyrlarda şahyryñ yzyna eýerjiler Haýýamyñ edebiýat mekdebini döredipdirler. Şol sebäpli olaryñ düzen goşgularynyñ birnäçesi Omar Haýýamyñ ady bilen berlipdir. Biziñ pikirimizçe, awtorlaryñ ýazan goşgularyny Omar Haýýamyña adyna bermekleriniñ iki sebäbi bar. Birinjiden, olar döwrüñ adalatsyzlyklaryny, käbir ruhanylaryñ edýän pyssy-pyjurlygyny paş edýän goşgulary öz atlary bilen berseler, olara diñe ölüm garaşýardy. Ikinjiden, Omar Haýýamyñ abraýy uly bolansoñ, halk içine olaryñ goşgusy gaty tiz ýaýrapdyr. Şeýlelikde, dürli adamlar tarapyndan düzülen, köp halatlarda biri-birine gapma-garşy gelýän rubagylaryñ giden bir toplumy Omar Haýýamyñ ady bilen ýaýrapdyr. Omar Haýýamyñ döredijiligini öwrenen alymlaryñ käbiri şahyryñ adyna berilýän rubagylaryñ gapma-garşylygyndan baş çykaryp bilmän, alym Omar Haýýam bilen şahyr Omar Haýýam aýratyn şahsyýet diýen netijä gelipdirler.
Eýran alymy Seýit Nefisi Omar Haýýamyñ rubagylarynyñ sanyny elli ikä, daniýaly alym A.Kristensen bir ýüz ýigrimi bire, iñlis alymy Artur Arberr bir ýüz ýigrimi dörde ýetiripdir. Biziñ pikirimizçe, häzirlikçe Omar Haýýamyñ rubagylarynyñ anyk sanyny aýtmak gaty çetin zat, çünki munuñ üçin şahyryñ adyna berilýän rubagylaryñ hemmesini bir ýere jemläp, ýörite ylmy derñew etmeli. Ýöne biz häzir hem dini masgaralaýan, şeraby wasp edýän rubagylaryñ esasy böleginiñ Omar Haýýamyñky däldigini ynam bilen aýdyp bileris. Elbetde, bu biziñ şahsy pikirimiz. Dogry, biz Omar Haýýam şerap içmändir ýa-da rubagy düzmändir diýen pikirden daşda. Akyldaryñ örän gelim-gidimli, gaty bir dindar bolmadyk çadyr tikýänçiniñ (Haýýam - "çadyr tikýänçi" diýmekdir) maşgalasynda doglandygyny, onuñ medresede okanlygyna garamazdan, seljuklar köşgünde işländigini, munuñam üstesine, Mälik patyşanyñ nadimi bolandygyny ýatlasak, ol beýle bir şerapdan habarsyz hem bolan däldir. Sebäbi seljuklar köşgünde toý-baýramçylyklarda hut patyşanyñ özem şerap içipdir. Bu beýik alyma ölinçä hossarlyk eden Nyzamylmülküñ "Syýasatnama" eserinde şerap içmekligiñ düzgünleri hakynda ýörite bir bölüm bar. Şahyryñ ruhy halypasy bolan Ibn Sina hatda hassalary bejerende-de şeraby peýdalanypdyr. Şol sebäpli şerabyñ peýdasyna-zyýanyna añly-başly göz ýetiren Omar Haýýam şerap içen däldir, şoñ üçin ol hakda rubagy-da düzmändir ýa bolmasa, şahyr gaty şeraphon bolup, hemişe şeraby wasp edip gezipdir diýsek, gaty öte geçdigimiz bolar. Şahyryñ rubagysyndaky şerap sözüniñ akyl-paýhas manysynyñ bardygyny-da unutmaly däldiris, çünki Gündogarda şerap sözüniñ simwoliki manysy akyl-paýhasdyr. Gündogar alymlarynyñ pikiriçe, akyl-paýhasa eýe bolan adam ýaşaýşyñ asyl manysyna düşünip, edil şerap içem ýaly meý-mes bolup, ylymdan lezzet alyp, pany dünýäni unudýar, sebäbi beýle adamlar üçin akyl-paýhasyñ berýän lezzeti ýalançy dünýäniñ hözirinden has ýokarda durýar. Omar Haýýam rubagylarynda dine garşy däl-de, ony ýoýýan ruhanylara garşy goranmak häsiýetinde gaty ýiti göreş alyp barypdyr. Bu beýik alym Kurany-Kerimiñ ýedi dürli okalyşynyñ hemmesinden ussatlyk bilen baş alyp çykarypdyr. Beýhakynyñ beren maglumatyna görä, Mälik şanyñ döwründe köşkde din hakynda jedel ýüze çyksa, hemmeler Omar Haýýamyñ gelen netijesi bilen ylalaşar eken. Yslamy öwrenijiler tarapyndan "Eger-de Muhammet pygamberden soñ bir pygamber döremeli bolsa, özüniñ çäksiz dine wepalylygy hem ylmy talanty bilen Muhammet Gazaly bolardy" diýlip beýik baha mynasyp bolan Muhammet Gazaly hem Omar Haýýamyñ ylmy garaýyşlaryna uly hormat goýupdyr.[11]
Omar Haýýam, hakykatdan hem, dine garşy ýa-da şeraby wasp edýän rubagylar düzen bolsa, Muhammet Gazaly tarapyndan berk tankyt astyna alnardy. Sebäbi ol yslam dinine sähelçe dil ýetiren adamlaram sylap goýmandyr. Hatda Muhammet Gazaly Abu Reýhan Birunydyr Ibn Sinanyñ filosofiýasyny hem berk tankyt edipdir.
Muhammet Gazaly, Hoja Ahmet Ýasawy ýaly dine aşa berlen adamlar Allanyñ ilki nämäni ýaradanlygy hakynda pikirlenmegi gadagan edipdirler. Olar beýle pikirlenmegi filosofiýanyñ obýekti, filosoflary bolsa logikanyñ kanunlaryny gödek bozýan, Hudaýa şek ýetirýän topar hökmünde rehimsiz paş edipdirler. Emma, muña garamazdan, Biribaryñ ilki nämäni ýaradanlygy hakynda görnükli din wekilelri öz garaýyşlaryny aýdyp gidipdirler. Mysal üçin, Rabguzy meşhur "Kyssasyl enbiýa" atly eserinde Allanyñ ilki älem-jahany, perişdeleri, ondan soñra Ýerden toprak alyp, toprakdan adamzady ýaradanlygyny beýan edipdir. Halkymyzyñ beýik akyldar ogly Magtymguly Pyragy:

Kitaplar içinde bir kitap gördüm,
"Kyssasyl enbiýa" atly ýaranlar.

- diýip, ol kitaba uly hormat goýup, adamzadyñ Ýeriñ ýedi ýerinden alnan toprakdan ýasalandygyny ykrar edenem bolsa, Magtymguly Pyragy hem edil Sahy Tustaradyr Omar Haýýam ýaly Beýik Ýaradanyñ ilki bilen daşyna oranan müñ bir perdesiniñ iñ içkisinden Muhammet pygamberimiziñ (s.a.w) nuruny, şol nurdan älem-jahany hem ähli beýleki mahluklary (şol sanda adamy hem) ýaradanlygyny ykrar edipdir.
Şahyryñ "Näler boldy" diýen goşgusy dünýäniñ döreýşi hakyndaky filosofiýasynyñ beýanydyr:

Eý, ýaranlar, musulmanlar,
Jahan ýokdy, näler boldy?!
Hak özi-özüne tutmuş,
Müñ bir perdeler boldy.

Nam-nyşana ýokdy Ýerden,
Asmandan, jennetden, hüýrden,
Anyñ iç perdesi nurdan,
Resululla - şolar boldy.[12]

ýa-da:

Ýaratdy Resul nurundan
Aý, Güni, Ýeri, Asmany.[13]

Şeýlelikde, Magtymguly Pyragynyñ filosofiki garaýşynda Omar Haýýamyñ hem täsiri uly bolupdyr diýmäge doly esas bar.
Yslama uýýan, görnükli din wekilleri Älem-Jahanyñ döreýşi hakynda dürli garaýyşda bolan bolsalaram, olaryñ hemmesi-de Allanyñ daşyna müñ bir perde oranandygyny, her perdäniñ hem öz adynyñ bolup, Ýaradanyñ müñ bir adynyñ bardygyny tassyklapdyrlar. Mukaddes Kurany-Kerimde Biribaryñ togsan dokuz ady getirilýär.
Allanyñ müñ bir adyny bilmeklik ähli din wekillerine başartmandyr, çünki onuñ bir ady gaty gizlin saklanyp, diñe hakykata doly akyl ýetiren adamlar bilip bilýär ekeni. Halk içinde Muhammet Gazalynyñ, Hoja Ahmet Ýasawynyñ Ýaradanyñ müñ bir adyny bilenligi aýdylýar. Emma Omar Haýýamyñ şol atlaty bilendigi ýa-da bilmändigi hakynda hiç ýerde maglumata duşmadyk.
Omar Haýýam ynsamyñ Alladan başga ähli zada akyl ýetirip biljekdigine ynanypdyr. Akyldar dünýäniñ haýsy künjegine seretseñ, görkezýän Jemşidiñ jamy diýilýän düşünjäniñ ynsandygyny belleýär, çünki onuñ pikiriçe, akyl-paýhasa eýe bolan adam dünýäni görýär, oña akyl ýetirýär.

Jemşit Jamyn gözläp, jahany sökdük,
Gije-gündiz ýatman dünýäni dökdük,
Bildik Jam waspyny söýlände ussat,
Ol özümiz eken - nähak jan çekdik.

Omar Haýýam Mansur Hallaç ýaly sopuçylygyñ üsti bilen haky gözlemändir. Ol arassa ylym ýoly bilen gidip, hemiş hakykaty tapmagyñ sergezdany bolupdyr. Omar Haýýam edil Mansur Hallaç ýaly adamy, adama ýagşylyk etmegi Yslam dinindäki ähli mukaddeslikden ýokarda goýupdyr.

Tagatdan gowudyr bir göwün alsañ,
Ýagşylar bilen hem meýlisden bolsañ,
Bir göwne taý gelmez ýüz palçyk Käbe,
Haja neçüýn gidýäñ, göwüñ tap bilseñ.

Mansur Hallaçdyr Omar Haýýamyñ bu ideýasy türkmen edebiýatyna hem gaty uly täsir edipdir. Mysal üçin, Magtymgulynyñ kakasy Döwletmämmet Azady "Wagzy-Azat" eserinde bir göwün ýykmagy müñ Käbe ýykandan hem agyr günä hasaplaýar:

Käbe weýran etmekden müñ mertebe
Bir köñül ýykmak ýamandyr, eý dede!

Elbetde bir makalanyñ çäginde Omar Haýýamyñ döredijiligi hakynda giñişleýin gürrüñ etmek mümkin däl. Ol geljegiñ işi. Biz şu makalamyzda bu beýik akyldar hakynda gysgaça gürrüñ etmekligi göz öñünde tutduk.
Gaty uly kynçylyklara döz gelip, örän agyr şertlerde ylmy açyşlary eden Omar Haýýam bu günki gün beýik akyldar hökmünde taryha girdi.

Döwletmyrat ÝAZGULYÝEW.
________________________________________
[1] "Омар Хайям. Трактаты". М.: 1987, 23 sah.
[2] Şol ýerde, 69-70 sah.
[3] Şol ýerde, 70 sah.
[4] Şol ýerde, 71 sah.
[5] Şol ýerde, 113 sah.
[6] Şol ýerde, 48 sah.
[7] Şol ýerde, 55-58 sah.
[8] Şol ýerde, 190 sah.
[9] Н.Арузы. Собрание редкостей или четыре беседы. М.: 1963, 102 sah.
[10] Şol ýerde, 101-102 sah.
[11] "Омар Хайям. Трактаты", М.: 1987, 30 sah.
[12] Magtymguly. tom II, 47 sah.
[13] Şol ýerde, 46 sah.

# edebiyatwesungat_98