Abraý

ABRAÝ

● Gyzylarbatly režissýor Täçmämmet Mämmetweliýew barada

Gadymy obalar, köne galalar barada halkyñ añyna siñen rowaýatlary bolýar. Ol rowaýatlaryñ ýyllary külterläp, asyrlary agdaryp, biziñ döwrümize ýetip geleni hakykat. Geljek zamanlarda-da ol rowaýatlaryñ dowam etjekdigine şek-şübhe bolup bilmez. Türkmen halkynyñ rowaýatlary bakylykdyr. Şeýle rowaýatlary özünde jemleýän gadymy şäherleriñ, öñki galalaryñ biri-de Gyzylarbat şäheridir. Muña tymsal edip, "Zöhre-Tahyr" dessanyndan bir namany ýatlamagy zerur diýip hasap edýärin.

Kylgyn meniñ ýolum rowan,
Çar pasly baharly daglar.
Senden karar tapar janym,
Başy belent garly daglar.

Beýik Allanyñ gudraty bilen, aşyklaryñ ykbalyna dözmän, dagyñ iki ýarylyp Tahyra ýol berendigine, Ýaradan Biribaryñ rehimdarlygyna ýüregiñ, kalbyñ, onki süññüñ bilen ynanmaga mejbur bolýarsyñ. Ol ýere Garagysy diýilýär. Bu gysy Gyzylarbat etrabynyñ, ýagny onuñ günorta tarapynda uzynlygy takmynan üç kilometre golaý bolmaly. Hojagala, Çukur, Jejirs, Bendesen obalaryna, Garrygala, Gyzyletrek etraplaryna gitjek bolsañ diñe Garagysydan geçmeli bolýar. Garagysydan geçen her bir ynsanyñ Beýik Tañrynyñ gudratyna haýran galýandygy gürrüñsizdir.
Garagysynyñ gaýrasynda Akiniş diýen gädik bar. Ol gädik Akiniş diýseñ Akiniş. Iki tarapy çalymtyk ak dag gerşi. Ol gädik başyndan dabanyna çenli ak reñkli. Öñräkler bu gädikden geçenlerde:

"Şaglap indim Akinişden boý-eý,
Ýarymadym ýanýoldaşdan oý-eý,
Ala ýaglyk sypar başdan jan-eý,
Men şu gün Enäni gördüm boý-eý" -

diýen aýdymy hiñlenmän geçeni ýok bolsa gerek.
Göwsüni ýaryp, Tahyra ýol beren daga Düýejigiñ dagy diýilýär. Düýejigiñ gaýry dabanyny ýassanyp oturan Gyzylarbat şäheri Balkan welaýatybda pajarlap ösýän şäherleriñ biri. Bu şäheriñ özüne görä rowaýaty bar.
Keýmir körüñ döwründe Gyzylarbadyñ töwereklerinde sahylykda özüni tanadan Gyzyl ene diýen baý dul aýal ýaşapdyr. Adamsy aradan çykandan soñ, ol hojalyga eýeçilik edipdir. Özem Hydyr atany gören zenan diýip, agyzdan-agza geçip, häzirki günlere ýetýär.
Keýmir kör haýsy oba barsa, baýlar onuñ leşgerlerini duz-tagam bilen garşy alyp, çaý-nahar beripdirler. Ol köplenç Gyzyl enäniñ öýünde düşläpdir. Onuñ sahylygyna guwanypdyr. Şol döwürde çarwa türkmenler gyşlamaly, ýazlamaly ýurtlara göçüp-gonupdyrlar. Keýmir kör Gyzyl enäniñ göç ýolunda durup, naharlamagy soraýar. Gyzyl ene bu synagy öñünden bilen ýaly, birnäçe gazan palaw bişirdip, mis gaplara guýduryp, düýelere ýükledipdir. Düýeleri çökerip, leşgeri naharlamagy buýrupdyr. Mähelle kemsiz naharlanypdyr. Şondan soñ Gyzyl enäniñ ady ýakyn-daşa ýaýrapdyr.
Şol döwürde türkmenler şäherde ýaşamandyr diýen ýaly. Olar ekin-dikin, mal-gara bilen meşgul bolupdyr. Şäherde bolsa köplenç azerbaýjanlar, ermeniler, kürtler ýaşapdyr diýen çaklama bar. Olaryñ Gyzyl ene diýmegiñ deregine "Kyzylarbat" diýendikleri barasynda ýaşululardan eşiderdik. Ol ýaşulular: "Gyzylarbat mertleriñ, batyrlaryñ, bagşy-sazandalaryñ mekanydyr" diýerdiler. Garabatyryñ, Oraz gagşalyñ atlaryny agzardylar. 1941-1945-nji ýyllaryñ urşuny ýatlanyñda hem, köne ýaşulularyñ aýdanlaryna ynanýarsyñ. Şonda: Oraz Annaýew, Aýtguly Geldiýew, Myrat Wepaýew, T.Nyýazmämmedow Beýik Watançylyk urşunyñ Gahrymanlary boldular.
Mämmet Halmämmedow, Gazak Garaýew, Baýramdurdy Garaýew (bularyñ ýatan ýeri ýagty bolsun) ýaly bagşylar Gyzylarbat şäherindendir. Bagşylar Gurbanmämmet Garajaýew, Oraz Begnyýazow dagy hem Gyzylarbadyñ uçurymlarydyr.
Kinorežissýorlar Hojaguly we Hojadurdy Narlyýewler, Bilbil Mämmedow, artistler Oguljan Nyýazberdiýewa, Öwezguly Gelenow, Döwlet Ýolnepesow, Nury Hudaýgulyýew, Meret Ylýasow, Begjan Gylyjow dagylar hem Gyzylarbat şäherindendir.
Biziñ gürrüñ gozgajak bolýan ýigidimiz Täçmämmet Mämmetweliýew hem şol şäherde önüp-ösen. Ol Gyzylarbat şäherindäki 3-nji rus orta mekdebini 1977-nji ýylda tamamlap, şol ýyl Leningradyñ teatr, saz, kino institutynyñ režissýorlary taýýarlaýan bölümine girip, ony 1983-nji ýylda üstünlikli tamamlaýar. Şol ýyl ol Marynyñ Kemine adyndaky teatryna baş režissýor hökmünde işe iberilýär. Täçmämmet bu teatrda alty ýyl işleýär. Onlarça spektakllary sahnalaşdyrýar. A.Taganyñ "Söýginiñ haky üçin", G.Kertikowyñ "Ömür mukamy", B.Gurbanowyñ "Tilki dostlugy", Suhow-Kobyliniñ "Kreçinskiniñ toýy" spektakllary üçin ol "Iñ oñat režissura üçin" diýen nyşana we ýörite baýraklara mynasyp bolýar. Täçmämmet Mämmetweliýew 1989-njy ýylda Aman Gulmämmedow adyndaky Ýaş tomaşaçylar teatrynyñ baş režissýorlygyna bellenilýär. Şol ýyl hem H.Akyýewiñ we B.Gurbanowyñ "Babagammar" pýessasyny sahnalaşdyrýar. "Älemgoşar" teatral festiwalynyñ iñ ýokary - Gran Pri ("Altyn guşjagaz") baýragyna mynasyp bolýar.
1991-nji ýylda ol Iwo Swetinonyñ "Şährizada" spektakly bilen ýene-de "Älemgoşar" festiwalynyñ "Iñ gowy režissura üçin" diýen baýragyna mynasyp bolýar. Şeýle hem, ol Ýaş tomaşaçylar teatrynyñ repertuaryny bezeýän J.Hudaýberdiýewiñ "Kemal", H.Müllügiñ "Däliler" spektakllary ýaly onlarça spektakllary sahnada goýýar. "Kemal" spektakly üçin oña "Ýaşlar baýragynyñ eýesi" diýen hormatly at dakylýar hem-de medeniýet ministrliginiñ ýörite baýragy berilýär. Bulardan başga-da, "Babagammar" spektakly üçin ol "Türkmenistanyñ sungatda at gazanan işgäri" diýen hormatly ada mynasyp bolýar.
1992-nji ýyldan tä şu wagta çenli ol Mollanepes adyndaky Türkmen döwlet akademiki drama teatrynyñ baş režissýorydyr.
1993-nji ýylda Ýewripidiñ "Medeýa" spektakly bilen "Älemgoşar" teatral festiwalynda ýeñiji bolup, Orta Aziýa we Kawkaz ýurtlarynyñ arasynda geçirilen "Nowruz" teatral halkara festiwalynyñ iñ ýokary Gran Pri ("Altyn guşjagaz") baýragyna ikinji gezek mynasyp bolýar. Şol baýrak onuñ häzire çenli işleýän teatrynyñ törüni bezäp dur.
1994-nji ýylda Täçmämmmet Mämmetweliýew Gylyçmyrat Kakabaýew bileb bilelikde "Gala" eserini ýazdy we sahnada goýdy. Bu spektakl döwlet derejesinde iñ ýokary taryhy eser we spektakl hökmünde görüldi. Türkmenistanyñ Prezidenti Saparmyrat Türkmenbaşynyñ Permany bilen Täçmämmet Mämmetweliýewe "Türkmenistanyñ halk artisti" we Magtymguly adyndaky halkara baýragyñ eýesi diýen belent atlar berildi.
1996-njy ýylda Täçmämmet Jürdekowyñ we J.Hommatdurdyýewiñ "Soltansöýün we Myraly" spektakly bilen ol "Älemgoşar" teatral festiwalyna gatnaşyp, "Iñ oñat režissura üçin" diýen baýraga mynasyp boldy. Bulardan başga-da T.Mämmetweliýew A.Hamdamyñ "Kyrk örüm saçly", A.Gurbannepesowyñ "Hindi rowaýaty", Dury Karowyñ "Gysgaldylan duşuşyk" diýen spektakllaryny sahnada goýdy. Täçmämmet Mämmetweliýew 1997-nji ýylda ýurdumyzyñ Garaşsyzlygynyñ 6 ýyllyk ýubileý toýuna Gylyçmyrat Kakabaýew bilen bilelikde "Türkmennama" spektaklyny sowgat etdi.
Täçmämmet Mämmetweliýew özüniñ režissýorlyk eden döwründe 31 sany spektakly sahnalaşdyryp, türkmen halkynyñ söýgüsine mynasyp boldy.
Biz hem öz gezegimizde Täçmämmet Mämmetweliýewiñ özüne, maşgala agzalaryna berk jan saglygyny, uzak ýaş berilmegini Biribardan dileg edýäris we sungat äleminde abraýynyñ artmagyny, işinde rowaçlyk arzuw edýäris.

Tatar ÜÝŞMEKOW.

# "Türkmenbaşynyñ ýoly - Türkmeniñ ýoly", 1999 ý.