Hekaýa hakynda hekaýat

HEKAÝA HAKYNDA HEKAÝAT

■ Ýazyjy Kömek Kulyýew bilen döredijilik söhbedi

Eger bir kişi ýanyma gelip: "Döredijilik adamlary bilen söhbetdeşlik ýazmak adatça näçeräk wagtyñy alýar?" diýip sorasa, tejribäme daýanyp, iki, belki, üç dürli jogap bererdim. Sebäbi aýdymçydyr aktýor, nakgaşdyr ýazyjy bilen ýazylýan söhbetdeşlikleriñ her biriniñ öz ugry bar. Sungat adamy bilen söhbetdeşlik ýa-da olar hakynda oçerk ýazjak kişä edebiýatdan, sungatdan umumy sowatly bolmak bilen bir hatarda gahrymanynyñ döredijiligine beletçiligem gerek. Aýdymçynyñ aýdýan aýdymlaryndan, aktýoryñ janlandyran keşplerinden habarlylyk gerek. Başyna baran işiñde iñ köp wagty talap edýäni bolsa, ýazyjy bilen söhbetdeşlik.
Bu sananlarym umumy şertler. Heniz ýazylmadyk, sebäplerimi düşündirip bolmaýan şertleriñem telimsi bar.
Halypa ýazyjymyz Kömek Kulyýew bilen mundan birnäçe ýyl ozal başlan söhbetdeşligimizim soñky nokadyny şu çaka çenli goýmadygymyzyñ hem sebäbi şular bolarly. Göwnüme söhbetdeşligimiziñ bir ýeri kem kakýan ýaly bolup mazamy alyp duransoñ bu iş şu güne galdy. Şol egsiklik henizem ýazgymyzy terk edop gidendir diýjek däl. Muña garamazdan, göwnüñdäkä ýetmäge bir ömür azlyk edýärkä, söhbetdeşligimim soñky nokadyny gysganyp ýörşüm uslyp däl eken. Goý, okyjy meniñ şertli goýan nokadymy henizem nokat diýip okamasyn-da, kese otur diýip hasap etsin. Bir gün geler, ynhaN söhbediñ yzyny dowam ederis. Häzirlikçe halypa ýazyjymyz bilen uzyn söhbedimiziñ gysga parçasy şu.

M.B.: - Size duşsam, soraýyn-la diýip ýördüm, Kömek aga. Uniwersitetiñ gapysyndan talyp bolup ätlän ýyllarymyzdan bäri kän eşiden sözümiz bar. "Millilik gowy eseriñ ýüzüniñ nurudyr. Eseriñ milliligi egsik gelse, onuñ ýüzüniñ tuwagy syrylan ýaly bolaýýar" diýýärler.
Şu gürrüñiñ jany barmy ýa-da bu ýazyjy üçin näderejede möhüm? Söhbedimizi şundan başlaýaly?

K.K.: - Hä, neme-dä bu, eseri okan adama "Şuny-ha, türkmen ýazyjysy ýazan bolsa gerek" diýdirip bilýän bolsa, şol milli bolýarmyka diýýärin. Millilik eseriñ süññünde bolmaly. Aýdaly, gahrymanlaryña silkme telpek geýdirip, egnine gyrmyzy don atanyñ bilen, agzyna gadymy türkmen sözlerini salyp bereniñ bilenem däl-de, gahrymanlaryñ häsiýetlerinden çykmalymyka diýýärin. Dogrumy?! Türkmene mahsus ýa-da mahsus däl diýip, ýöne ýere aýdylanok-da. Hemmämiz edebiýatyñ içinden geçen adamlar. Köpimiz rus edebiýatyny okadyk. Görýäñmi, şol okan eserlerimizde "bäh" diýdiräýýänje öwrümler bar. Şolara meñzeş öwrümleri biziñ ýazyjylarymyzam edýär arasynda. Ýöne şol öwrüm türkmençe bolmaly. Şol gahrymanyñ hereketleri türkmenin hereketleri bilen bap gelýärmi, gelenokmy, üns bermeli. Aýtjak bolýan pikiriñ näçe täsirlem bolsa, şu-ha türkmene gelişmez diýdirjek bolsa, şondan saklananyñ ýagşy.
Ýene-de bir zat bar. Men şu hekaýamy milli etjek, bu hekaýamy milli etjek däl diýibem bolmaz. Adamyñ alan terbiýesinde, gören görüminde, ruhunda millilik oturan bolsa, ondan gaçyp gutulmarsyñ. Zandyñda bolmasa, ene süýdi bilen geçmese, eseriñi milli edip bolmaz. Ynha, Markesiñ, Borhesiñ ýa dünýäniñ beýleki ýazyjylarynyñ eserlerini okaýarsyñ welin, birhili türkmen adamy ýazan ýaly-da. Gahrymanlary dagysy hem öñden görüp ýören ýa oglanlykda obada bile oýnan, bile ösen adamlaryñ ýaly.

- Şahyrlar goşgy ýazanda hyýalyna berlip, gödegräk aýtsak, "urdumşalyk" edýär. Prozada bu mümkinmi? Logikany, reallygy, romantikany biri-birine garmak?

- Aslynda romantika diýlende, derrew poeziýa, realizm diýlende, proza göz öñüñe gelýär. Şonuñ üçin şahyryñ hyýalbentligi poeziýanyn jüpüne düşse-de, prozada amanat geler durubiýr. Eger prozada beýle hyýalbentlik edesiñ gelse, gahrymanlaryñ birini bir töwra adam edip, diliñ ujundaky dyzmaç sözleriñi şoña diýdiriberseñ bolar. Ana, ýazyjy şol häsiýetine çapraz gelýän gylykly gahrymany bilen ylalaşmanam biler. Aýdaly öz pikirlerinemi, durmuş ýörelgelerinemi, ol gahrymany garşam goýup biler. Düýpden ters gelýän zatlaram onuñ gahrymanlary aýdyp bilerler, dogry dälmi?! Hemme gahrymanyna öz häsiýetini berip oturjak bolsa bolmaz-a. Eserdäki gahrymanlaryñ hersiniñ öz pikirini aýtmaga awtoryñkyça hukugy bar. Gahryman hakyky bir adamyñ obrazy boljak bolsa, onda olam ýazyjynyñ özi ýaly adam-da, dogry dälmi?! Öz pikiri bolup biler.

- Dogry düşünen bolsam, siz ýazyjy özüniñ halamaýan gahrymanynam esere salyp biler diýýärsiñiz. Öñem bir ýola şular ýaly gürrüñçilikde siziñ galamdaşlaryñyzyñ biri: "Ýaramaz adamlaryñ dünýä inmesi-inmezligi meniñ elimde däl. Ýöne ýaramaz gahrymanyñ esere girip ýa girmezligi meniñ elimde. Şonuñ üçinem esere ýaramaz gahrymanlaryñ aýagynam sekdirmeli däl" diýipdi. Şol sözem-ä biçem däl.

- Ýok, men-ä neme diýýän, ýazyjy diýilýän adam ilki bilen durmuşdan ugur almaly diýýän. Ähli eserleriñ gönezligi durmuşdan bolmaly. Hekaýalaryñy durmuş bilen deñäp görmeli. Okyjylaryñ ýüregini awlaýjak zat ýazjak bolsañ, durmuşdan örküñi üzmeseñ ýagşy. Okyjy eserde öz häsiýetlerini, öz başyndan geçýän zatlary, öz pikirlerini görende, oña ýüregini açýar. Ýazyjynyñ diýýän zatlary onuñ üçin hyýaly zatlar bolsa... Ana, şolar ýaly zatlar bolsa okyjy bilen ýazyjynyñ arasynda böwer döredýär-dä. Durmuşdan gaýtmaly diýýänimiñ sebäbi, durmuşyñ ajysam bar, süýjüsem, dogry dälmi?! Erbedem bar, gowusam bar. Seniñ ondan gaçyp gutuljak gümanyñ ýok. Adamyñ özi gapma-garşylykly ýaradylan zat. Şol gapma-garşylyklary seniñ eseriñde görkezmeseñ, oñ gyzygy bolmazmyka diýýän, dogry dälmi?!

- Dünýä belli ýazyjylaryñ birinde: "Edebiýat durmyşyñ nusgasy däl, durmuş - edebiýatyñ nusgasy" diýen kysmy söz bar. Onsoñ, bu aýdýanlaryñyz gümürtigräk gelenokmy?

- Iki tarapam dogry. Edebiýatyñ baş wezipesi, maksady adamlary gowluga ündemek. Okyjyny gowluga imrindirmek isleseñem, biriniñ sözi bar: "Edebiýat bolan zatlar hakynda däl-de, bolup biläýjek zatlar hakyndaky ylymdyr" diýýär. Onsoñ, bolup bilmejek zatlary aýdyp nädip okyjyny özüñe çekersiñ.

- Halypa, bagyşlañ welin, meniñ pikirimçe, okyjylara bolup biläýjek zat hökman däl. Näme, hindi kinolaryndaky ertekileriñ zähresini ýarýan wakalara garaçynymyz bilen ynanyp, obalarymyzdaky kinoklublaryñ gaty otyrgyjynda ikindinden baryp oturýan günlerimiz ýañy dälmidi?

- Ol dogry. Ýöne edebiýatda-da, kino sungatynda-da käbir eserler bar. Olar diñe güýmenje, wagt geçirmek üçin. Emma hakyky edebiýat okyjy bilen okyjynyñ derdini paýlaşmaly, dogry dälmi?! Men-ä adamy birki sagatlyk güýmäp, soñam hol, gyra atykan zady hakyky eserem, edebiýatam hasap edemok. Gowy eser soñam ýadyñda galmaly. Edebiýat okyja akyl satmaly däl-de, bir zatlar, nähili düşündirsemkäm, garaz, bir zatlar bermeli. Ýazyjy adaty adamlardan üýtgeşik adam däl. Ýazyjy okyjylardan artykmaç bilenok. Ýöne ol hemme kişiniñ diliniñ ujunda duran, ýöne aýtmagyñ tärini tapman duran zady aýdyp bilýän, ýazyp bilýän adam.
Gürrüñçilikde şeýle dilewar adamlary görýänsiñ, oturylyşyklarda, märekelerde bütin jemendäni agzyna añkardyp oturandyr. Olar gürrüñ berende şeýle bir suhangöýdir welin, ýazmaly bolsa tykyrap durandyrlar. Ana, şol ýerde ýazyjynyñ işi başlanýar, dogry dälmi?!

- Eserde iñ möhüm ýük sýužetiñ-ýordumyñ egnine düşýärmi ýa süýji diliñ, häsiýetli gahrymanyñ boýnuna?

- Bularyñ biri beýlekisinden gaýry goýar ýaly däl. Ählisi esasy. Emma sýužet-ýordum meselesi köp ýazyjylaryñ kösenýän ýerimikä diýýärin. Özümem kän kösendim, häzirem duýýan. Okyjyny eseriñ ahyryna çenli sypdyrman alyp gidýän, okadýan zat sýužet. Sýužet başly-barat, bir ýeri Halaba, beýlekisi Şirwana çekip dursa, häsiýet açmakda, dil meselesinde, tema saýlamakda näçe ussadam bolsañ, işiñ ilerlemez. Wakalary üzüp bolmaýan zynjyra düzmeseñ, okyjy seniñ eseriñdd karar tapmaz. Ilkinji on sahypañda sabry sabar. Durmuşda sýužet bol, ýöne olar dagynyk. Ýazyjynyñ wezipesi şol dagynyklygy bir sapaga düzmek. Özem ol wakalar hälki bir tiññildi bolmaly däl-de, nowella häsiýetli bolmaly. Başarsañ, eseriñ her ädiminde wakalary okyjynyñ oslamadyk tarapyna sary aýlap goýbermeli.

- Halypa, ýene-de sözüñizi bölmeli boldum. Wakalaryñ ugruny bir saga, bir sola aýlap oturmagyñyz, "elimden gelýär" diýip, eserdäki wakalary dartdyryp kirşe döndermegiñiz okyjyny otdan alyp, suwa urmazmy? Sen okyjyny gyzykdyrjak bolup, ýordumy dartdyryp otursañ gaşa bejerjek bolup, göz çykaranyñka meñzäýmesin. Durmuşda şeýle-de dartgynlylyk ýeterlik ahyry. Sen oñarsañ okyjyny biraz köşeşdirseñ näder?

- Menuñ düşünişime görä, bizi okadyşlaryna, öwredişlerine görä, eseriñ başlangyjy hem-de jemlemesi bolmaly. Şol başlangyjam eseriñ dowamynda ýitip-ýitip gitse-de, ahyrynda şol deslapky waka çözgüt bilen baglanyşmaly. Şonuñ üçin dartgynlylyk bolmasa, ol eser gyzykly bolmaýar. Bu aýdýanymy Tolstoýdanam häli-şindi eşidersiñ. Dartgynlylyk diýen zada erbet manyda düşünmeli däl. Ol gowy hem bolup biler.

- Kömek aga, indi eserde köpsözlülik meselesine degsek. Häzir häli-şindi "Adamlar öñküsi ýaly kitap okanoklar. Tolstoýy, Balzagy, Dostoýewskini, Berdi Kerbabany, Hydyr Derýany elinden düşürmän oturan adama duşjak gümanyñ ýok" diýip zeýrenýärler. Ýöne XXI asyryñ adamyndan munuñ üçin öýkelemek dogrumy, beri?!

- Häzir birentek okyjy gyzykly zat okasy gelse, henek, akylly zat islese nakyl okaýar oñaýýar. Bu günki günüñ okyjysynyñ talabyna görä, eserde ýekeje ýük urulmadyk sözlem bolmaly däl.

- Şu meseläniñ üstünde menem kän "kelle döwdüm". Dogrudanam, dünýä boýunça beýik ýazyjy diýilýänleriñem eserinde şeýle artykmaç sözlemler kän. Şol eserlere aýdyljak bolunýan pikiri häzir kän gysbam aýdyp boljak-da. Olaram akyly çatman-a beýden däldirler. Bilmedim welin, öz döwründe şeýtmek zerur bolandyr-da. Galyberse-de ol döwürler häzirki ýaly kino, telewizor, internet ýok. Özümizem Beki Seýtegiñ "Doganlar" romanyny, Hydyr Derýanyñ "Ykbal" romanynyñ dört kitabyny elden-ele geçirip okapdyk. Belki, şonuñ üçin şeýdilendir. Häzir özüm-ä şony oñlamok. Uzyn eserleri irginsiz okamak okamaga werziş bolmadyk kişi üçin duranja bir hupbat. Ýöne, ine, ýañky diñe nakyllary, hem anekdotlary okap ýörýän okyjylara-da men-ä, hä diýjek däl. Iñ gyzykly henegiñ ýa häzirki aýdylyşy ýaly, anekdotyñ ahyrynda ýekeje özüne çekýän sözlem bolýar. Anekdotda gowy bir eseriñ diñe başlangyjy bar. Häli sözümiziñ arasynda gowy eserleriñ öwredijilik häsiýeti bolmaly diýipdik. Çaga bir zatlar öwretjek bolanymyzda ýekeje sözlemde ony eýtme, muny beýtme diýip oñaýamyzok ahyry. Näme üçin beýtmeli däldigini dürli wakalaryñ üsti bilen tasa getirýäris. Esasy aýtjak pikirimize aýlap-aýlap barýarys.
Edebiýatyñ žanrlarynyñ ählisi bir zerurlyk bolup dörän. Romanyñ öz ýeri, degişmäniñ öz ýeri, pýesanyñ öz ýeri, goşgynyñ öz ýeri bar. Şonuñ üçinem hekaýalar, powestler, romanlar hökman gerek. Elbetde men roman diýenimde bir kitaby dolduryp duran eseri däl, Borhesiñki, Murakaminiñki ýaly eserleri göz öñüne tutýaryn.

- Edil häzir "Häzir ýüzüñ utanman okyja hödürläp biljek bäş eseriñ adyny tut" diýseler, haýsy eserleriñ adyny agzardyñ?

- Rus şahyry Mihail Swetlowyñ bir gowy sözi bar. Ol "goşgularymyñ biri marşal, ikisi general, beýlekileriniñ näme çininiñ bardygyny bilemok" diýýär. Şonuñky ýaly aýtmaly bolsa, özümiñ gaty höwes edip ýazan "Iki sallançagyñ arasy" atly eserimi aýdyp bilerin. Onsoñ "Garlawajyñ gaýy", "Gumda", "Karsaky" atly hekaýam bar. Galanynyñ atlary ýadyma düşmese-de, iklän-üçlän ýok dälmikä diýýärin. Galanynam näme, okyjy bilýär diýen ýaly.

- Kömek aga, mundam kyrk ýyl ozal Hydyr ata öñüñden çykup: "Ýazyjylykdanam, şahyrçylykdanam isledigiñçe paý bereýin, saýla" diýen bolsa haýsyny saýlardyñ?

- Ýaşkak goşgy ýazyp meşhur bolmagy arzuw edenem bolsak, Göroglynyñ üç dilegini aýdyp, "ýene bir dilegim galdy" diýşi ýaly, şahyrçylygu gaty çyndan dilemändiris öýdýän. Dogrusy, proza geçip ýalñyşmandyrysam. Sebäbi şahyrçylyk, ýazyjylyk diñe bir zehiniñe däl-de, öz häsiýetiñe bagly bolarly. Zandyñda şahyr, zandyñda ýazyjy bolup dogulmaly bolaýmasa. Şonuñ üçin özüm-ä saýla diýilse, ýene kyssany saýlanymy biçem görjek däl. Her zat ýazyp görýäris, drama-da, kinossenariý-de, goşgam ýazyp görýäris welin, ýene aýlanyp-dolanyp, köne gazygymyza - proza gelenimizi kem göremzok.

- Bu günler näme ýazýañyz?

- Neme, başdan sen-ä göni sowal berýäñ, menem dogry jogap bermeli etdik-dä. Şertimiz şonun ýaly-da başdan. Welin... Meniñ bir nemäm bar. Adam ýaşy gitdigiçe yrymçyl bolýar. Ýöne men muny köne tejribämden aýdýaryn. Pylan zat ýazýaryn, pylan zat ýazjak diýsem, şol bolanok. Men muny suratkeş dostlarymyñ birküç sanysynda-da gördüm. Salamlaşmaga bararsyñ welin, çekip oturan işiniñ üstüne derrew bir zat ýapar ýa beýlesine öwrüp goýar. Tä dynýança görkezmez. Menem şeýle yrym edýärin. Şonuñ üçin bu sowalyña-da mende jogap ýok. Bir "Dek ýatamok, bir zatlar ýazýan" diýäýmesem. Dek oturanyb eline şeýtan taýak tutdyrmyş diýýärler. Ýazman ýörseñ eliñ çykýar gidýär, soñ öwrülip gelmek kyn bolýar.

- Halypa, size soñky sowalymyz. Häzir "Käşgä, şu wagt pylan ýaş elimde bolsady, şeýle gowy eserler dörederdim" diýýäńmizmi?
- Ýaşlygyñda-ha hemme zady bileñok, bu ýaşda-da bilýän zatlaryń ählisi eliñden gelenok. Döretmek üçin haýsysynyñ gowudygyny bilmämsoñ, beýle arzuw edemok.

- Halypa, bizem siziñ nähili gowy arzuwlaryñyzyñ bardygyny bilmämizsoñ, olaryñ ählisiniñ hasyl bolmagyny arzuw edip, täsin jogaplaryñyz üçin köp sagbolsun aýdýarys.

Söhbetdeşligi ýazga geçiren: Myratgeldi BERDIÝEW.

# edebiyatwesungat